پزشکی از راه دور چیست و چه مزایایی دارد؟

تله مدیسین چیست؟

تمامی علوم امروزی وابستگی زیادی به فناوری اطلاعات دارند. علم پزشکی همانند سایر علوم نظری از این قاعده مستثنا نیست، با این حال فناوری ‌اطلاعات و دنیای پزشکی سنخیت چندانی با یکدیگر ندارند و به همین دلیل باید به طریقی این دو علم را با یکدیگر مرتبط کرد. مدیریت فناوری، علمی میان‌ رشته‌ای است که نقش یک پیونددهنده را دارد. تله مدیسین (telemedicine) در اصطلاح تخصصی به معنای پزشکی از راه دور است و قدمتی 50 ساله دارد. به عبارت دقیق‌تر، اولین بار توماس برید در دهه 70 میلادی ایده پزشکی از راه دور را مطرح کرد. تعریفی که سازمان ITU برای این مفهوم ارائه کرده اعلام می‌دارد که پزشکی از راه دور به فرآیند مراقبت‌های پزشکی با استفاده از ارتباطات صوتی و تصویری اشاره دارد. این فرآیند شامل نگه‌داری، مراقبت، تشخیص، مشاوره و درمان و انتقال داده‌های پزشکی و مسائل آموزشی است. در شکل گسترده و جامع‌تر پزشکی از راه دور به کاربرد فناوری‌ها در جهت تبادل اطلاعات چندرسانه‌ای میان پزشک و بیمار یا متخصصان بهداشت و درمانی که در موقعیت جغرافیایی دور از یکدیگر قرار دارند اشاره دارد. پزشکی از راه دور سعی دارد موانع پیش روی پزشکان و بیماران را برداشته و راهکاری نوین برای درمان، تحقیقات و آموزش ارائه کند. امروزه خدمات پزشکی از راه دور به سه گروه اطلاعات داده‌ای، صوتی و تصویری تقسیم می‌شوند. کاربردهای پزشکی از راه دور گسترده و فراگیر هستند، اما به‌طور کلی به 4 گروه مشاوره از راه دور، آموزش از راه دور، فوریت‌های پزشکی و کمک به آسیب‌دیدگان و جراحی از راه دور طبقه‌بندی می‌شوند.

1. مشاوره از راه دور

مشاوره از راه دور (tele consultation)  به روش‌های به‌کارگیری ابزارهای ارتباط جمعی همچون تلفن، ایمیل و در حالت پیشرفته‌تر به کنفرانس‌های ویدویی اشاره دارد.

2. آموزش از راه دور

آموزش از راه دور (tele education) اصطلاحی کلی است که به استفاده موثر و درست از متخصصان هر علم با هدف آموزش گروه‌های خاصی از جامعه اشاره دارد. آموزش‌های از راه دور به سه شاخه آموزش از راه دور، دسترسی به اطلاعات از راه دور و آموزش بهداشت از راه دور اشاره دارد. از مزایای بالقوه این روش می‌توان به کم شدن مراجعه بیماران و متخصصان به مراکز درمانی؛ کاهش هزینه‌های عمومی و افزایش اطمینان به مراکز بهداشتی با هدف تبادل اطلاعات میان مراکز درمانی اشاره کرد. رویکردی که پس از شیوع کووید 19 به شکل جدی از سوی سازمان‌های بهداشتی دنبال می‌شود.

3. فوریت‌های پزشکی و کمک و به افراد آسیب دیده

در زمان بروز حوادث غیرمترقبه و ناگهانی، امدادرسانی حرف اول را می‌زند، اما دسترسی به فوریت‌های پزشکی به سختی امکان‌پذیر است پزشکی از راه دور می‌تواند این فرآیند را کوتاه کند تا عملیات کمک‌رسانی به شکل سریع‌تری انجام شود.

4. جراحی از راه دور

جراحی از راه دور که امروزه مورد توجه شرکت‌های فعال در عرضه فناوری و پزشکان قرار دارد، به استفاده هوشمندانه از ابزارها و الگوریتم‌های هوشمند اشاره دارد. در جراحی از راه دور، این بازوهای روباتیک هستند که با کمک کادر پزشکی و به شیوه از راه دور جراحی‌ها را انجام می‌دهند.

کاربرد هوش مصنوعی در پزشکی از راه دور

کاربردهای هوش مصنوعی در پزشکی از راه دور بسیار زیاد است که جراحی‌های روباتیک، دستیاران مجازی، تشخیص نشانه‌های بیماری، تجزیه و تحلیل تصاویر، پیش‌بینی ریسک پزشکی و تحلیل آزمایش‌های انجام شده به هر دو شیوه راه دور و در محل از کاربردهای مهم هوش مصنوعی در این زمینه است. در ادامه به برخی از کاربردهای مهم هوش مصنوعی در پزشکی از راه دور اشاره می‌کنیم.

1. جراحی از راه دور

جراحی از راه دور (Tele surgery یا remote surgery) توسط روبات‌ها و تجهیزات پیشرفته پزشکی انجام می‌شود. نتایج به‌دست آمده در بیشتر موارد قابل قبول است، اما به دلیل عدم وجود تجهیزات پیشرفته در برخی از کشورها و هزینه‌بر بودن، امکان به‌کارگیری این شیوه درمانی در همه کشورها فراهم نیست. از سویی دیگر، جراحی از راه دور با یک مشکل بزرگ روبرو است. بیماران به روش‌های جراحی از راه دور اطمینان ندارند و بر این باور هستند که بازوهای روباتیک ممکن است در زمان جراحی دچار اشتباه شوند. در این فرآیند، جراح دور از مریض قرار دارد و به شکل فیزیکی نزدیک بیمار نیست و با استفاده از ابزارهای ارتباطی همچون ویدیو کنفرانس یا وب‌کنفرانس عمل جراحی از راه دور را مدیریت و کنترل می‌کند. در روش فوق قبل از انجام عمل جراحی اطلاعات پزشکی بیماران از طریق ویدیوکنفرانس دریافت شده و غربال‌گری اولیه بیماران انجام می‌شود. در زمان جراحی از راه دور، ویدیوکنفرانس می‌تواند به عنوان ابزار برقراری ارتباط میان متخصصانی که در محل حاضر هستند و متخصصانی که در اتاق عمل قرار ندارند به کار گرفته شوند. در کشورهای پیشرفته متخصصان از رویکرد جراحی از راه دور برای برگزاری کلاس‌های آنلاین و نشان دادن عمل جراحی به دانشجویان استفاده می‌کنند. در فرآیند جراحی از راه دور دسترسی به یک ارتباط اینترنتی پرسرعت و با کمترین تاخیر ممکن، ابزارهای روباتیک و الگوریتم‌های هوشمند پیشرفته برای مدیریت دقیق دستگاه‌ها نیاز است. امروزه نه تنها پزشکان و کادر درمانی بیمارستان‌ها، بلکه شرکت بزرگ فناوری نیز به این تعامل دنیای پزشکی و فناوری اطلاعات علاقه‌مند شده‌اند. به‌طور مثال، از سال 2015 میلادی گوگل با شرکت Ethicon قراردادی در زمینه ساخت تجهیزات جراحی مبتنی بر هوش مصنوعی منعقد کرد. این دو شرکت تصمیم گرفتند روبات‌های جراحی را تولید کنند که در قالب بازوی روباتی و تحت کنترل انسان‌ها جراحی‌های مختلف را انجام دهند. دانش تئوری و فنی و حجم بسیار عظیمی از داده‌های گوگل باعث شده تا روند توسعه سامانه‌های روباتیک، واقعیت افزوده و تصویربرداری پیشرفته و حس‌گرها به هوش مصنوعی در حوزه پزشکی از راه دور کمک فراوانی کند. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهند سامانه‌های روباتیک عمل جراحی را به اندازه‌ای با ظرافت انجام می‌دهند که آسیب‌دیدگی‌ها و خونریزی‌ها را به حداقل می‌رسانند. روبات‌های جراح هنوز موفق نشده‌اند بدون وجود کادر پزشکی جراحی کنند، اما در کارهایی همچون برش و بخیه‌‌زنی و جمع‌آوری اطلاعات در زمان جراحی عملکرد قابل قبولی دارند و قادر هستند تصاویر بسیار واضح و دقیقی در زمان جراحی در اختیار کادر پزشکی قرار دهند. جراحی از راه دور این فرصت را در اختیار متخصصان قرار می‌دهد تا در هر کجای جهان که حضور دارند به نجات جان انسان‌ها بپردازند. جراحی از راه دور این امکان را فراهم کرده تا تیمی متشکل از جراحان برجسته را گردهم آورد تا این افراد بدون آن‌که از دفاتر خود خارج شوند جدیدترین تجارب خود را به شکل آنلاین در اختیار دانشجویان جراحی قرار دهند. به همین دلیل انتظار می‌رود در آینده روبات‌های مبتنی بر الگوریتم‌های یادگیری ماشین به تنهایی در اتاق‌های جراحی فعالیت‌های متخصصان را عهده‌دار شوند. لازم به توضیح است که اولین جراحی از راه دور فرا اقیانوسی در تاریخ 7 سپتامبر 2001 میلادی انجام شد. در این عمل جراحی مهم؛ کیسه صفرای بیمار پذیرش شده در بیمارستان CIVIL فرانسه توسط تیمی از جراحان نیویورک برداشته شد. این عمل جراحی که 54 دقیقه به طول انجامید با استفاده از روبات مخصوص طراحی شده برای این‌ کار و روی بستر فیبرنوری پر سرعت انجام شد. عملی که جراح و بیمار نزدیک به هفت هزار کیلومتر از یکدیگر دور بودند.

2. فناوری واقعیت مجازی

فناوری واقعیت مجازی در تعامل با هوش مصنوعی به پزشکان اجازه می‌دهد از راه دور با بیماران و کادر درمانی ارتباط برقرار کنند، بدون آن‌که نیازی به حضور در محل ضرورتی داشته باشد. فناوری فوق به هوش مصنوعی کمک می‌کند به بیمارانی که در سفر هستند یا در مکان‌های خاصی قرار دارند خدمات پزشکی از راه دور ارائه کند.

3. پرستاری از راه دور

پرستاری در کنار تحت‌خواب بیماران به تدریج در حال کم رنگ شدن است. امروزه، دستگاه‌های متصل به بیماران می‌توانند اطلاعات مهم حیاتی را برای بخش مرکزی بیمارستان که زیر نظر کادر پزشکی و پرستاری قرار دارد ارسال کنند. با ورود هوش مصنوعی به این عرصه، روش‌های مراقبتی و نظارتی شکل جدیدی به خود خواهند گرفت. پرستاران مجازی می‌توانند می‌توانند در زمینه‌هایی همچون نظارت بر بیماران برای اطمینان از رعایت پروتکل‌های بهداشتی، بهبود روند درمانی بیمار، ارائه دستورالعمل‌های خاص به بیماران در حال بهبودی و نمونه‌های مشابه خدمات قابل قبولی ارائه کنند.

4. شناسایی سریع شرایط اضطراری

سامانه‌های پزشکی از راه دور مجهز به هوش مصنوعی که در محل سکونت بیماران مستقر می‌شوند، قادر هستند شرایط اضطراری را تشخیص داده و در کمتر از چند دقیقه پیش از بروز مشکلات حاد پزشکان را مطلع کنند. این سامانه‌های هوشمند قابل استفاده در بیمارستان‌ها و منازل بیماران هستند.

6. دسترسی سریع به اطلاعات

امروزه پزشکی از راه دور در بیشتر موارد به تعامل کادر پزشکی با بیماران و بررسی پرونده‌های ثبت شده درون پایگاه‌های اطلاعاتی وابسته است، اما زمانی که هوش مصنوعی به شکل جدی در این زمینه استفاده شود، دسترسی آنی به نتایج آزمایش‌ها، نسخه‌های تجویزی، تصاویر تحلیل شده رادیولوژی، سوابق مصرف داروها و.... را در قالب یک گزارش تحلیلی آماده ارائه می‌کند. با توجه به این‌که اطلاعات فوق جنبه محرمانگی و حساس دارند، لازم است اطلاعات از منابع درست و به شیوه مطمئن در اختیار پزشک قرار گیرند. هوش مصنوعی با خودکارسازی فرآیندهای اداری پزشکی به پزشکان اجازه می‌دهند، اسناد را بر مبنای محتوا و به شکل هدفمند ثبت کنند، برنامه‌ریزی‌های مربوط به کارهای بیمار را به شکل خودکار انجام دهند و اطلاعات حساس پزشکی را در زمان‌های مختلف طبقه‌بندی کنند.

7. کاهش خطای مربوط به اشتباهات پزشکی

خطاهای پزشکی همواره وجود دارد و این‌گونه نیست که خطاهای پزشکی تنها در کشورهای در حال توسعه رخ دهد. هر ساله سازمان‌های بیمه‌گر مجبور هستند به دلیل بروز خطاهای پزشکی، هزینه‌های قابل توجهی را به بازماندگان پرداخت کنند. در برخی موارد این سازمان‌ها به دلایل مختلف از پرداخت این غرامت شانه خالی می‌کنند، اما در حالت کلی پرداخت غرامت اجتناب‌ناپذیر است. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهند در بیشتر موارد خطاهای پزشکی به دلیل خستگی و حواس‌پرتی رخ می‌دهد، به همین دلیل پژوهشگران به دنبال به‌کارگیری هوش مصنوعی برای پیشگیری از بروز چنین مشکلی هستند. 

8. رادیولوژی پیشرفته

اولین اسکنر کامپیوتری در دهه 70 میلادی ساخته شد. اولین MRI از بدن انسان نیز در سال 1977 گرفته شد. اوایل سال 2000 میلادی MRI قلبی، MRI بدن و تصویربرداری جنین به شکل عادی رواج پیدا کرد و این روند پیشرفت در حوزه رادیولوژی ادامه پیدا کرد. اکنون پژوهشگران به دنبال ابداع الگوریتم‌های جدیدی هستند که ضمن تشخیص بیماری‌های خاص و تحلیل نتایج اسکن‌ها به وسیله هوش مصنوعی، اطلاعات را به شکل ساخت‌یافته و هدفمند به پزشکی از راه دور وارد کند. تصویربرداری پیشرفته دو و سه بعدی اطلاعات مهمی در ارتباط با وضعیت قلب، کبد، ریه و سایر اندام‌ها در اختیار پزشکان قرار می‌دهد. اکنون پژوهشگران به دنبال پیاده‌سازی سازوکاری هستند که به بیماران اجازه دهد به مراکز درمانی خاصی مراجعه کرده و تصویربرداری پیشرفته دو و سه بعدی را انجام دهند، در ادامه این اطلاعات به شکل خودکار و پردازش شده برای پزشک بیمار ارسال شود و در انتها بیمار از طریق ابزارهای از راه دور با پزشک ارتباط برقرار کرده و نظر پزشک را جویا شود. در مرحله بعد پزشک داروی مخصوص بیمار را صادر کرده و پهپادهای هوشمند دارو را درب منزل در اختیار بیمار قرار می‌دهند. قرار است یک چنین سناریو پیچیده و مهمی به شکل آزمایشی در ایالات متحده پیاده‌سازی شود.

سامانه اطلاعات سلامت

به نظر می‌رسد؛ کووید 19 با تمامی ضرر و زیان‌های مالی و جانی که به افراد و موسسات وارد کرد، زمینه‌ساز یکسری تغییرات بنیادین شده است. در حوزه پزشکی، مراکز بهداشت و درمان دولتی و خصوصی یکبار دیگر بر لزوم به‌کارگیری سامانه‌ای خبر دادند که برای اولین بار در دهه 60 میلادی ایده آن مطرح شد. سامانه اطلاعات سلامت (HIS) که این روزها در اخبار و رسانه‌های گروهی زیاد در مورد آن می‌شنویم، در ابتدا برای انجام مراقبت‌های بهداشتی اولیه پیشنهاد شد. به مرور زمان، این ایده بهبود پیدا کرد و کاربردهای دیگری همچون تولید پیام‌های هشدار و کمک‌رسانی به پزشکان در تشخیص بیماری‌ها به ویژه زمانی که بیماری‌ها علایمی شبیه به یکدیگر دارند به آن افزوده شد. امروزه این سامانه‌ها در مواردی که پزشک فرصت کمی برای تصمیم‌گیری دارد اطلاعات حیاتی را در اختیارش قرار می‌دهند. سامانه‌های اطلاعات سلامت می‌توانند به صورت خودکار گزارشی از وضعیت بیمار (تشخیص بیماری و روند درمان) تهیه کرده و در اختیار پزشک قرار دهند. این سامانه‌ها به دلیل این‌که بسیاری از وظایف را خودکارسازی کرده و از انجام کارهای اضافی و تکراری جلوگیری می‌کنند باعث کاهش هزینه‌ها می‌شوند. پزشکان می‌توانند با لپ‌تاپ از محل کار یا منزل به اطلاعات پزشکی و درمانی بیماران دسترسی پیدا کرده و توصیه‌های بهداشتی را ارائه کنند. این سامانه‌ها برای بیماران نیز مفید هستند، زیرا اجازه می‌دهند بیمار در زمان مناسبی با پزشک معالج ملاقات کند.

کلام آخر

در این مقاله سعی کردیم به شکل مختصر و اجمالی مزایای پزشکی از راه دور مبتنی بر فناوری‌های هوشمند را شرح دهیم، با این‌حال مباحث دیگری نیز وجود دارد که در این مقاله به آن‌ها پرداخته نشد، از جمله این مباحث می‌توان به مشاوره از راه دور(Tele-consultation)، آموزش از راه دور (Tele-education)، پیشگیری از راه دور (Tele-Prevention)، پایش از راه دور (Tele-monitoring)، تشخیص از راه دور (Tele-diagnosis)، توانبخشی از راه دور (Tele-rehabilitation)، تصویربرداری از راه دور (Tele Radiology)، آسیب‌شناسی از راه دور (Tele-pathology)، آزمایشگاه از راه دور، مراقبت‌های خانگی از راه دور (Tele-homecare) و... اشاره کرد.