کنترل کیفیت (Quality Control) چیست و چه کاربردی دارد؟

کنترل کیفیت به عنوان یک عنصر حیاتی در هر سازمان، به ویژه در صنایع تولیدی، نقش مهمی ایفا می‌کند. با اجرای دقیق فرآیندهای کنترل کیفیت، می‌توان از تولید محصولات معیوب یا ارائه خدمات نامطلوب جلوگیری کرد و هزینه‌های ناشی از بازگشت محصولات، شکایت مشتریان و از دست دادن بازار را کاهش داد. علاوه بر این، کنترل کیفیت به سازمان‌ها کمک می‌کند تا استانداردهای کیفی خود را ارتقا دهند و به طور مداوم بهبود یابند. در فرایند کنترل کیفیت، از ابزارها و تکنیک‌های مختلفی استفاده می‌شود که شامل بازرسی‌های بصری، آزمون‌های آزمایشگاهی، تحلیل آماری داده‌ها، نمودارهای کنترل کیفیت و سایر روش‌های ارزیابی می‌شود. این ابزارها به شناسایی انحرافات از استانداردهای تعیین شده و تعیین ریشه مشکلات کمک می‌کنند. با رفع این مشکلات، می‌توان کیفیت محصولات و خدمات را به طور قابل توجهی بهبود بخشید. به طور کلی، کنترل کیفیت فرایندی است که به سازمان‌ها کمک می‌کند اطمینان حاصل کنند محصولات یا خدماتی که ارائه می‌دهند با بالاترین استانداردهای کیفیت مطابقت دارند. با اجرای دقیق این فرایند، سازمان‌ها می‌توانند رضایت مشتریان را افزایش دهند، هزینه‌ها را کاهش دهند و در بازار رقابتی امروز موفق‌تر باشند.

کنترل کیفیت (QC) و تضمین کیفیت (QA) چه تفاوتی دارند؟

کنترل کیفیت (QC) و تضمین کیفیت (QA) دو مفهوم مرتبط اما متمایز در حوزه مدیریت کیفیت هستند که اغلب با هم اشتباه گرفته می‌شوند. هر دو این اصطلاحات به هدف بهبود کیفیت محصولات و خدمات اشاره دارند، اما رویکرد و تمرکز آن‌ها متفاوت است. همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردیم، کنترل کیفیت (QC) بر بررسی و بازرسی محصولات یا خدمات تولید شده برای اطمینان از تطابق آن‌ها با استانداردهای از پیش تعیین شده تمرکز دارد. این فرآیند به صورت واکنشی عمل می‌کند و پس از تولید محصول یا ارائه خدمات انجام می‌شود. کنترل کیفیت به دنبال شناسایی نقص‌ها و خطاهای موجود در محصول نهایی است تا بتوان آن‌ها را برطرف کرد. این فرآیند شامل انجام آزمایش‌ها، بازرسی‌های بصری و اندازه‌گیری‌های دقیق برای مقایسه نتایج با استانداردهای تعیین شده است. تضمین کیفیت (QA) از طرفی، بر پیشگیری از بروز نقص‌ها و ایجاد محصولات با کیفیت بالا تمرکز دارد. این فرآیند به صورت پیشگیرانه عمل می‌کند و شامل طراحی و اجرای سیستم‌ها و فرآیندهایی است که اطمینان حاصل کنند محصولات و خدمات مطابق با استانداردهای تعیین شده تولید می‌شوند. تضمین کیفیت به بررسی و بهبود فرآیندهای تولید، آموزش پرسنل، تدوین استانداردهای کیفی و انجام بازرسی‌های منظم می‌پردازد. به طور کلی، تفاوت‌های کلیدی بین کنترل کیفیت و تضمین کیفیت را می‌توان به شرح زیر توصیف کرد:

زمان‌بندی: کنترل کیفیت پس از تولید محصول انجام می‌شود، در حالی که تضمین کیفیت در طول کل فرآیند تولید اجرا می‌شود.

هدف: کنترل کیفیت بر شناسایی نقص‌ها تمرکز دارد، در حالی که تضمین کیفیت بر جلوگیری از بروز نقص‌ها تمرکز دارد.

رویکرد: کنترل کیفیت رویکردی واکنشی است، در حالی که تضمین کیفیت رویکردی پیشگیرانه است.

مسئولیت‌ها: کنترل کیفیت معمولاً توسط واحد کنترل کیفیت انجام می‌شود، در حالی که تضمین کیفیت مسئولیت همه کارکنان سازمان است.

در واقع، کنترل کیفیت و تضمین کیفیت مکمل یکدیگر هستند و هر دو برای حفظ کیفیت محصولات و خدمات ضروری هستند. تضمین کیفیت به عنوان یک چتر گسترده‌تر عمل می‌کند و اطمینان حاصل می‌کند که فرآیندهای تولید به درستی اجرا می‌شوند، در حالی که کنترل کیفیت به عنوان یک ابزار برای بررسی محصول نهایی و شناسایی نقص‌ها عمل می‌کند. با ترکیب این دو رویکرد، سازمان‌ها می‌توانند به طور مؤثری کیفیت محصولات و خدمات خود را بهبود بخشیده و رضایت مشتریان را افزایش دهند.

روش ‌های کنترل کیفیت

کنترل کیفیت (QC) مجموعه‌ای از فعالیت‌ها، بازرسی‌ها و آزمون‌هایی است که با هدف اطمینان از تطابق محصولات یا خدمات با استانداردهای تعیین شده انجام می‌شود. این فرایند به طور مداوم در طول چرخه تولید یا ارائه خدمات انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که محصول نهایی با نیازها و انتظارات مشتریان مطابقت دارد.

انواع روش‌های کنترل کیفیت

روش‌های کنترل کیفیت بسیار متنوع هستند و بسته به نوع محصول، صنعت و پیچیدگی فرآیند تولید، انتخاب می‌شوند. برخی از روش‌های رایج کنترل کیفیت عبارتند از:

بازرسی 100 درصدی: روشی در کنترل کیفیت است که در آن هر یک از محصولات تولید شده به صورت جداگانه و کامل بررسی می‌شود. این روش، با وجود دقت بالا و اطمینان از کیفیت هر محصول، به دلیل زمان‌بر و پرهزینه بودن، معمولاً برای تولید انبوه مناسب نیست و بیشتر در مواردی کاربرد دارد که کیفیت محصول از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و حتی یک نقص کوچک می‌تواند عواقب جدی داشته باشد. به عنوان مثال، در صنایع دارویی یا هوافضا، بازرسی 100 درصدی برای تضمین ایمنی و عملکرد صحیح محصولات ضروری است. با این حال، بازرسی 100 درصدی نیز محدودیت‌هایی دارد. این روش ممکن است منجر به کاهش سرعت تولید شود و هزینه‌های نیروی کار را افزایش دهد. همچنین، بازرسی‌های مکرر و خسته‌کننده می‌تواند منجر به کاهش دقت بازرسان شود. به همین دلیل، در بسیاری از صنایع، از ترکیبی از بازرسی 100 درصدی و نمونه‌گیری استفاده می‌شود تا بتوان به یک تعادل بین کیفیت و هزینه دست یافت.

شش سیگما: روشی است که برای بهبود فرایندهای کسب‌وکار و کاهش خطاها تا حد ممکن به کار می‌رود. این روش بر اساس آمار و داده‌ها است و هدف آن رسیدن به سطحی از کیفیت است که در آن تنها ۳.۴ نقص در هر یک میلیون فرصت وجود داشته باشد. شش سیگما با استفاده از ابزارها و تکنیک‌های مختلف مانند نمودارهای کنترل، تحلیل ریشه ای و طراحی آزمایش‌ها، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا فرایندهای خود را بهینه کرده و به طور مداوم بهبود بخشند. این روش با تمرکز بر نیازهای مشتری و کاهش تغییرات در فرایندها، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا به مزیت رقابتی دست یابند. شش سیگما به عنوان یک فلسفه مدیریتی، بر بهبود مستمر و کاهش هزینه‌ها تاکید دارد و در صنایع مختلف از جمله تولید، خدمات و بهداشت و درمان کاربرد دارد.

نمودار X-bar: یکی از ابزارهای قدرتمند در کنترل کیفیت آماری است که برای نظارت بر میانگین یک ویژگی کیفی در طول زمان استفاده می‌شود. این نمودار با ترسیم میانگین‌های نمونه‌های متعدد از یک فرایند، به ما کمک می‌کند تا تغییرات در میانگین فرایند را شناسایی کنیم و از پایداری آن اطمینان حاصل کنیم. با استفاده از نمودار X-bar می‌توانیم به طور مداوم فرایند تولید را رصد کرده و در صورت بروز هرگونه انحراف از حالت کنترل، اقدامات اصلاحی لازم را انجام دهیم. این نمودار به ویژه برای کنترل فرایندهایی که دارای تغییرات تصادفی هستند، بسیار مفید است.

مدیریت کیفیت جامع یا TQM: رویکردی است که به دنبال بهبود مستمر کیفیت در تمام ابعاد یک سازمان است. TQM بر مشارکت همه کارکنان، تمرکز بر مشتری، بهبود فرایندها و استفاده از داده‌ها برای تصمیم‌گیری تاکید می‌کند. هدف اصلی TQM، دستیابی به رضایت کامل مشتری از طریق ارائه محصولات و خدماتی با کیفیت بالا و قابل اعتماد است. در این رویکرد، کیفیت به عنوان یک مسئولیت جمعی در نظر گرفته می‌شود و همه کارکنان در سازمان در ایجاد و حفظ آن نقش دارند. TQM با استفاده از ابزارها و تکنیک‌های مختلف مانند شش سیگما، کنترل آماری فرایند و بهبود مستمر، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا به اهداف کیفی خود دست یابند.

کنترل کیفیت آماری (SQC): روشی برای بهبود کیفیت محصولات و خدمات است که بر اساس داده‌ها و تحلیل‌های آماری عمل می‌کند. SQC با استفاده از ابزارهایی مانند نمودارهای کنترل، نمونه‌گیری و تحلیل آماری، به شناسایی و کنترل تغییرات در فرایند تولید کمک می‌کند. هدف اصلی SQC، کاهش تغییرات در فرایند تولید و اطمینان از تولید محصولات با کیفیت ثابت و قابل پیش‌بینی است. با استفاده از SQC، سازمان‌ها می‌توانند مشکلات را زودتر شناسایی کرده و اقدامات اصلاحی لازم را انجام دهند تا از تولید محصولات معیوب جلوگیری شود. به عبارت دیگر، SQC به سازمان‌ها کمک می‌کند تا فرایندهای خود را بهینه کرده و به طور مداوم بهبود بخشند.

روش تاگوچی: یک روش آماری قدرتمند برای طراحی آزمایش‌ها و بهبود کیفیت محصولات است. این روش به نام جنچی تاگوچی، مهندس ژاپنی نامگذاری شده است و بر این اصل استوار است که کیفیت باید در مراحل اولیه طراحی محصول گنجانده شود و نه تنها در مراحل تولید و بازرسی. روش تاگوچی با استفاده از ماتریس‌های خاص و طراحی آزمایش‌ها، به مهندسان کمک می‌کند تا تأثیر عوامل مختلف بر کیفیت محصول را بررسی کرده و تنظیمات بهینه را برای پارامترهای طراحی پیدا کنند. این روش به دلیل رویکرد پیشگیرانه و کاهش هزینه‌های ناشی از نقص‌های محصول، در صنایع مختلف از جمله خودروسازی، الکترونیک و مواد غذایی به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اصول کنترل کیفیت (QMPs): مجموعه ای از باورها و ارزش‌های بنیادینی هستند که به عنوان راهنما برای دستیابی به کیفیت بالا در محصولات و خدمات عمل می کنند. این اصول، پایه و اساس سیستم های مدیریت کیفیت را تشکیل می دهند و به سازمان ها کمک می کنند تا به طور مداوم بهبود یابند و رضایت مشتری را جلب کنند. اصول کنترل کیفیت شامل تمرکز بر مشتری، رهبری، مشارکت افراد، رویکرد فرآیندی، بهبود مستمر، تصمیم گیری مبتنی بر شواهد و مدیریت روابط است. با پیاده سازی این اصول، سازمان ها می توانند به طور موثر کیفیت محصولات و خدمات خود را بهبود بخشیده و در بازار رقابتی موفق تر عمل کنند.

چارت واحد کنترل کیفیت

چارت واحد کنترل کیفیت، ساختاری است که وظایف، مسئولیت‌ها و ارتباطات بین بخش‌های مختلف واحد کنترل کیفیت را به تصویر می‌کشد. این چارت نشان می‌دهد که هر بخش از واحد کنترل کیفیت چه نقشی در تضمین کیفیت محصولات یا خدمات دارد و چگونه با سایر بخش‌های سازمان تعامل می‌کند. طراحی یک چارت سازمانی موثر برای واحد کنترل کیفیت، به سازمان کمک می‌کند تا به اهداف کیفی خود دست یابد و فرآیندهای کنترل کیفیت را بهینه کند. یک چارت واحد کنترل کیفیت معمولاً شامل بخش‌هایی مانند بازرسی ورودی، کنترل فرایند، بازرسی نهایی، آزمایشگاه، واحد مستندسازی، واحد آموزش و واحد بهبود مستمر است. هر یک از این بخش‌ها وظایف مشخصی دارند و با هم همکاری می‌کنند تا اطمینان حاصل کنند که محصولات یا خدمات با بالاترین کیفیت تولید می‌شوند. به عنوان مثال، بخش بازرسی ورودی مسئولیت بررسی کیفیت مواد اولیه ورودی را بر عهده دارد، بخش کنترل فرایند بر نظارت بر فرایندهای تولید تمرکز دارد و بخش آزمایشگاه وظیفه انجام آزمایش‌های مختلف بر روی محصولات را بر عهده دارد.

علاوه بر بخش‌های اصلی، چارت واحد کنترل کیفیت ممکن است شامل واحدهای دیگری نیز باشد که به نیازهای خاص سازمان بستگی دارد. برای مثال، در سازمان‌هایی که محصولات پیچیده تولید می‌کنند، ممکن است یک واحد تخصصی برای انجام تحلیل‌های آماری و بهبود فرایندها ایجاد شود. همچنین، در سازمان‌هایی که به صادرات محصولات خود می‌پردازند، ممکن است یک واحد برای اطمینان از رعایت استانداردهای بین‌المللی ایجاد شود. طراحی چارت واحد کنترل کیفیت باید بر اساس اندازه سازمان، نوع محصولات یا خدماتی که ارائه می‌دهد و پیچیدگی فرآیندهای تولید انجام شود. یک چارت خوب طراحی شده، به وضوح نشان می‌دهد که هر فرد در واحد کنترل کیفیت چه مسئولیت‌هایی دارد و چگونه با سایر بخش‌های سازمان تعامل می‌کند. همچنین، این چارت به سازمان کمک می‌کند تا منابع خود را به طور موثر تخصیص دهد و از بروز هرگونه تداخل در وظایف جلوگیری کند. در نهایت، چارت واحد کنترل کیفیت باید به صورت دوره‌ای مورد بازبینی و به‌روزرسانی قرار گیرد تا با تغییرات سازمان و نیازهای جدید سازگار شود.