چگونه علم رفتارشناسی می‌تواند به مهار بیماری‌های همه‌گیر کمک می‌کند

دبورا بیرکس پژوهشگر حوزه مطالعات راهبردی دانشگاه واشنگتن که در زمینه ویروس کرونا تحقیقات مفصلی انجام داده اواخر ماه مارس اعلام کرد: «این داروها نیستند که ما را از بیماری کووید 19 نجات می‌دهند، بلکه تغییر الگوی رفتار ما است. هیچ گوی جادویی، واکسن یا درمان جادویی وجود ندارد. همه چیز به رفتار ما بستگی دارد. هر یک از رفتارهای ما می‌توانند در نهایت منجر به اتفاقاتی شوند که خط سیر بیماری‌های همه‌گیر را تغییر دهند.» به اعتقاد دانشمندان حوزه علم رفتارشناسی، اظهارات بیرکس از یک واقعیت بدیهی خبر می‌دهند. با این‌حال، جوسلین بیلانگر روزنامه‌نگار و نویسنده سایت امریکن‌ساینس می‌گوید: «صحبت‌های بیرکس به مثابه زنگ خطری است که اقدامات فوری را طلب می‌کند. مهار بزرگ‌ترین بحران حوزه بهداشت و سلامت در یک قرن گذشته، تنها با تغییر الگوری رفتاری انسان‌ها، آن هم در مقیاس گسترده امکان‌پذیر است. با این‌حال، متقاعد کردن مردم برای آن که صورت خود را لمس نکنند، ماسک بپوشند، در خانه بمانند و همدیگر را در آغوش نگیرند، به تدابیری فراتر از بیانیه‌ها و اخبار هشداردهنده از طریق کانال‌های رسمی نیاز دارند. در این‌جا به درک عمیق از نحوه واکنش مردم در برابر تهدیدات این چنینی نیاز است، درکی که به سیاستمدارن در اتخاذ خط‌مشی‌هایی متناسب با واکنش مردم کمک کند. برای دستیابی به یک چنین سطحی از بینش به داده‌های به مراتب بیشتر از داده‌های فعلی نیاز داریم.»

تنها معیاری که هم اکنون در دست داریم، نرخ نهایی ابتلا به ویروس و مرگ و میرهای ناشی از این بیماری است. اطلاعات ما در مورد نحوه تاثیرگذاری عواملی همچون ترس، اطلاعات اشتباه، استرس و هنجارهای اجتماعی بر شکل‌گیری رفتارهایی که انتقال این بیماری را تحت تاثیر قرار می‌دهند، اندک و ناچیز است. حتا در مورد این موضوع که چه عاملی باعث می‌شود برخی‌ افراد توصیه‌های رسمی را نادیده بگیرند، اطلاعات چندانی نداریم. برای درک بهتر این شرایط و جمع‌آوری اطلاعاتی مهم و تاثیرگذار در این زمینه گروهی متشکل از بیش از 100 پژوهشگر حوزه رفتارشناسی در 5 قاره به  صورت شبانه‌روزی در حال کار هستند تا پیامدهای مادی و اجتماعی بیماری‌های همه‌گیری همچون کووید 19 را ارزیابی کنند. هدف از انجام این‌کار ساده و روشن است. این گروه مطالعاتی به دنبال این پاسخ هستند که در زمان شیوع بیماری‌های فراگیر همچون کووید 19 چه راهکارهایی جواب می‌دهند و کدامیک راهگشا نیستند. پژوهش‌های این گروه تحقیقاتی در سه مرحله انجام می‌شوند. اولین مرحله شامل یک نظرسنجی 20 دقیقه‌ای است که به شکل هفتگی انجام می‌شود و نحوه برخورد و مقابله انسان با این بحران بی‌سابقه را نشان می‌دهد. به عبارت دقیق‌تر، میزان سازگارپذیری انسان‌ها با بحران‌های غیرمنتظره را ارزیابی می‌کند. سوالات این نظرسنجی موضوعات مختلفی همچون افکار، احساسات، نگرانی‌ها، انگیزه‌های فردی و تاثیر کووید 19 بر میزان اعتماد مردم به راهبران و نگرش‌ها آن‌ها نسبت به مهاجران را بررسی می‌کند. بیش از 45000 هزار نفر در صد کشور جهان و به 22 زبان در این نظرسنجی شرکت کردند و روزانه بر تعداد شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی افزوده می‌شود.

در مرحله دوم، پژوهشگران از این داده‌های بی‌نام و نشان که شامل اطلاعات موقعیت مکانی افراد بر مبنای آدرس‌های آی‌پی آن‌ها می‌شود برای پایش و نظارت بر تغییرات نرخ ابتلا و شناسایی روندها، چالش‌ها و راهکارهای خاص به تناسب محل جغرافیایی استفاده می‌کنند. در ادامه این پایگاه داده با منابع اطلاعات عمومی (از آمار بیکاری گرفته تا گزارشات جرم وجنایت) ادغام می‌شوند تا امکان ارزیابی خط‌مشی‌های اتخاذ شده از سوی کشورهای مختلف بررسی شود.

سرانجام، در فاز سوم، این حجم عظیم از مجموعه داده‌ها به عنوان ورودی در اختیار متخصصان هوش مصنوعی قرار می‌گیرد تا الگوهای مفید آن‌ها استخراج شده و در اختیار الگوریتم‌های تصمیم‌گیر قرار بگیرد. در انتها اطلاعات و نتایج به دست آمده در اختیار رهبران و دولت‌های مختلف قرار خواهند گرفت.

بیلانگر می‌گوید: «این داده‌ها می‌توانند به پرسش‌های بدون پاسخ زیادی جواب دهند. به‌طور مثال، آیا بسته‌های حمایتی ارائه شده از سوی دولت‌هایی همچون ایالات متحده باعث بهبود وضع سالمت عمومی افراد شده است، آیا کمبود لوازم و اقلام پزشکی، امید افراد را کاهش می‌دهد، چه خط‌مشی‌ها یا عواملی اعتماد افراد را به دولت‌ها کاهش می‌دهند، چرا برخی افراد به توصیه‌های بهداشتی پایبند هستند و برخی دیگر بی تفاوت از کنار آن‌ها می‌گذرند.

اطلاعات اشتباه یکی از بزرگ‌ترین جوانب مهم پیرامون کووید 19 هستند. تئوری‌های توطئه، تبلیغات غیر واقعی، شایعاتی مبنی بر ساخت یک سلاح زیستی و انتظار ناخواسته آن به محیط غیر آزمایشگاهی، قابلیت پخش این ویروس از طریق شبکه‌های 5G یا مصرف نوشیدنی‌های الکلی برای مقابله با این بیماری تنها چند نمونه ساده از اطلاعات اشتباهی هستند که در رسانه‌های اجتماعی بین افراد دست به دست می‌شوند و به اعتبار بیانیه‌های رسمی و سخنان مقامات بهداشتی خدشه وارد می‌کنند. در فقدان مدارک و شواهد علمی مستدل، اطلاعات اشتباه و برخواسته از ذهن افراد غیرمتخصص به شکل افسارگسیخته‌ای در جامعه پخش می‌شوند.  در شرایطی که اندیشکده‌ها و کتابخانه‌های تحقیقاتی مملو از مطالعاتی در مورد نحوه واکنش انسان‌ها نسبت به همه‌گیری‌های گذشته و تلاش برای مقابله با این بیماری‌ها است و درس‌های عبرت‌آموز گذشته اجازه می‌دهند شرایط نامساعد را به خوبی کنترل کنیم، اما متاسفانه تا قبل از شیوع کووید 19 توجه چندانی به این مستندات نشده، به همین دلیل است که امروزه دست ما برای مقابله با این بیماری و ارائه یک راه‌حل جامع به شکلی که به افراد جامعه کمترین آسیب را وارد کند خالی است.

به‌طور مثال، اطلاعات ما در مورد این‌که انسان‌ها چگونه از پس اضطراب‌های ناشی از این همه‌گیری جهانی برمی‌آیند و این‌که اعمال برخی خط‌مشی‌های رسمی همچون تعطیلی مشاغل، مدارس و خود- قرنطینگی اجباری چه تاثیری بر سلامت عاطفی و مالی افراد خواهند داشت ناچیز است. هدف این گروه تحقیقاتی بررسی آثار کمی‌سازی و کمک به دولت‌ها در جهت اخذ خط‌مشی‌های متناسب‌تر با الگوی رفتاری انسان‌ها است.

به‌طور مثال، تضادهای سیاسی را در نظر بگیرید. قبل از آن‌که  فاصله‌گذاری اجتماعی به فرهنگ عام وارد شده و یک اصطلاح خانگی تبدیل شود، مردم نقطه‌نظرات شخصی خود پیرامون این اصطلاح را از طریق شبکه‌های اجتماعی اعلام می‌کردند. در حال حاضر، منابع اطلاعاتی آنلاین اولویت‌بندی شده‌اند که می‌توانند تا حدودی شدت اختلافات سیاسی و فرهنگی را کمتر کنند، زیرا مردم کمتر به شایعات و بیشتر به کانال‌های رسمی اعتماد می‌کنند. به‌طور مثال، تا پیش از انجام این‌کار، به دلیل یکسری باورهای نادرست و اطلاعات اشتباه مردم منشا این ویروس را کشورها و جوامع مختلفی می‌دانستند که همین مسئله در مقطعی از زمان باعث شد هجمه‌ای سنگین علیه مردم برخی کشورها در شبکه‌های اجتماعی به وجود آید. با این‌حال، اگر روی ارزش‌هایی همچون همکاری و مشارکت تاکید بیشتری شود، تعصبات فکری و سوء برداشت‌ها جای خود را به اطلاعات واقعی خواهند داد.

در همه‌گیری‌های پیشین، بیماری خود موج اول نا آرامی و اضطراب بود و موج دوم زمانی آغاز می‌شد که بافت اجتماعی دچار فرسودگی می‌شد. در اروپای قرن 14، تلفات ویرانگر ناشی از طاعون خیارکی منجر به خشونت گسترده علیه افرادی شد که جامعه آن‌ها را مسئول  انتشار بیماری می‌دانستند.  در جریان شیوع آنفولانزای خوکی در سال 2009 به دلیل نبود مطالعات دقیق و انتشار اخبار بعضا اشتباه مردم کشورهای مختلف به مشاجره با یکدیگر می‌پرداختند. در ارتباط با شیوع کووید 19 نیز تا حدودی شاهد شکل‌گیری چنین نگرش‌هایی در ارتباط با کشورهایی همچون ایتالیا بودیم که سرودخوانی‌های شبانه جای خود را به ترس از خرابکاری، سرقت و خشونت دادند. برای آن‌که جهان بتواند از موج اول عبور کند و از خود در برابر موج دوم محافظت کند، دولت‌ها باید تدابیری بیاندیشند که پیچیدگی رفتار انسان‌ها را به درستی درک کنند. اگر نتایج اجتماعی یک سیاست به درستی درک نشوند، ممکن است عواقبی در مقیاس ویرانی کامل نظام پزشکی کشور یک کشور را به همراه داشته باشد. به احتمال زیاد، کارشناسانی همچون بیرکس درست می‌گویند که کووید 19 ابتدا یک معضل اجتماعی است. تنها ابزاری که در حال حاضر برای مبارزه با این بیماری داریم، الگوی رفتاری است. به همین دلیل است که دانشمندان علوم رفتاری باید در خط مقدم مقابله با این اپیدمی باشند. قانون‌گذاران می‌توانند با توجه به بازخوردهایی که از جامعه دریافت می‌کنند، استراتژی‌های موثرتری را برای مدیریت یک چنین بحران‌هایی در آینده اتخاذ کنند.