تاثیر رایانش ابری بر توسعه اقتصادی ایران چیست؟

رشد روزافزون خدمات ابری

جدیدترین بررسی انجام گرفته در این زمینه نشان می‌دهد خدمات زیرساخت ابری (IaaS) در سال 2021 نزدیک به 27 درصد نسبت به سال 2020 رشد داشته و انتظار می‌رود، خدمات ابر عمومی 18.4 درصد از این رشد را به خود اختصاص دهند. در حال حاضر سهم فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) از تولید ناخالص ملی 6.5 درصد اعلام شده که بیان‌گر یک جهش بزرگ در این زمینه است. با این‌حال، اگر زیرساخت و شرایط رشد و توسعه به‌کارگیری خدمات ابری در کشور بهتر شود، پیش‌بینی می‌شوند در آینده‌ای نه چندان دور در زمینه ارائه فناوری‌های ابری در صنعت ICT قادر به ارایه خدمات برون‌مرزی باشیم. رایانش ابری در چند سال اخیر، تحولات بزرگی در حوزه فناوری‌‌اطلاعات به وجود آورده و به بیان دقیق‌تر به محرک رشد و توسعه اقتصادی در حوزه فناوری‌اطلاعات تبدیل شده است. در ساده‌ترین تعریف، رایانش ابری به ارایه خدمات سرور، ذخیره‌سازی، شبکه، مجازی‏سازی و برنامه‌های کاربری مختلفی اشاره دارد که بر بستر اینترنت میزبانی می‌شوند. در این حالت کاربران به جای دستگاه‏های محلی از تجهیزات و خدمات مراکز داده‌ای که مجازی‌سازی شده‏اند استفاده می‌کنند. شرکت‏ها می‌توانند برنامه‌های کاربردی و داده‌ها را به شکل اشتراکی و متناسب با خط‌مشی‌های تجاری در اختیار کاربران قرار دهند. صرفه‌جویی در هزینه‌ها و حفظ سرمایه یکی از مهم‌ترین مزایای به‌کارگیری خدمات رایانش ابری است. هزینه خرید و نگه‌داری از سرورها برای شرکت‌های کوچک و به ویژه استارت‌آپ‌ها بیش از اندازه بالا است، در حالی که رایانش ابری می‌تواند تا 50 درصد صرفه‌جویی در هزینه‏ها را به همراه داشته باشد، زیرا در این حالت شرکت‌ها تنها باید برای اشتراک سرویس‌ها و خرید تجهیزات اولیه برای دسترسی به منابع هزینه کنند. در مدل رایانش ابری کاربر تنها بر مبنای میزان مصرف، منابع رایانشی موردنیاز را انتخاب می‌کند. 

حریم خصوصی یکی از موضوعات مهم حوزه رایانش ابری است. صرفنظر از حمله امنیتی که اسفندماه 99 شرکت ابرآروان را هدف قرار داد، در چند سال اخیر داده‌های ذخیره شده در سرورها با الگوهای قدرتمند امنیتی محافظت می‌شوند، با این‌حال سازمان‌ها می‌توانند از رویکرد رمزگذاری قبل از انتقال اطلاعات به ابر استفاده کنند. متمرکزسازی اطلاعات، امنیت، کاهش هزینه‌ها، قابلیت اشتراک‌گذاری بالا، دسترسی آسان به اطلاعات و تهیه نسخه پشتیبان از اطلاعات از مزایای مهمی هستند که شرکت‌ها را متقاعد به استفاده از خدمات رایانش ابری کرده است. یکی از مهم‌ترین عواملی که باعث شد رایانش ابری در جهان و به ویژه ایران به یک‌باره مورد توجه قرار گرفته و گسترده‌تر شود شیوع ویروس کرونا است. کرونا فرصت کم نظیری برای رشد بازار ابری پدید آورد، زیرا استفاده از خدمات ابری به دلیل متمرکزسازی و حفظ امنیت اطلاعات برای سازمان‌ها و شرکت‌ها شرایط را مهیا کرد تا فعالیت‌های تجاری را متوقف نکنند و نگران کاهش عملکرد کارکنان نباشند. 

رونق اقتصادی با ابر

پژوهشی که اتحادیه اروپا در این زمینه انجام داده نشان می‌دهد اگر توسعه ابر عمومی به‌شکل کامل توسط تمامی اعضا این اتحادیه در سال 2021 انجام شود به میزان 1 درصد به تولید ناخالص ملی این کشورها افزوده و زمینه را برای 2.5 میلیون شغل در این کشورها پدید خواهد آورد. در بخشی از این پژوهش آماده است که هدایت برنامه‌های رایانش ابری توسط دولت‌ها 3 برابر شانس موفقیت‌آمیز بودن این پروژه نسبت به زمانی که دولت‌ها هیچ نقشی در این زمینه ندارند را بیشتر می‌کند. 

توسعه زیرساخت‌های ابری و عدم وابستگی به سرویس‌های برون‌مرزی

یکی از اصلی‌ترین چالش‌های پیش‌رو در زمینه توسعه گسترده رایانش ابری، قدیمی بودن زیرساخت‌های موردنیاز برای این فناوری، پراکندگی مراکز داده و عدم هماهنگی برخی نهادهای اجرایی است. با این‌حال برای تحقق این امر به نیروهای متخصص در حوزه‌های مختلف نیاز است که بر تمام جنبه‌های این فناوری اشراف کامل داشته باشند. هرچه میزان استقبال از خدمات ابری بیشتر شود، شرکت‌ها مجبور می‌شوند دامنه کاری خود را گسترش ‌دهند و به دنبال جذب کارشناسان مختلف در این زمینه باشند. در حال حاضر، شرکت‌های فعال در زمینه زیرساخت‌های ابری به نیروهای متخصص آشنا به مباحث مدیریت مراکز داده، رایانش ابری، امنیت و شبکه نیاز دارند. در عصر جدید که تمامی فرایندها و صنایع به شکل مستقیم و غیرمستقیم به فناوری‌اطلاعات و رایانش ابری متکی هستند، بزرگ‌ترین تهدیدی که کشورها را تهدید می‌کند، وابستگی به خدمات رایانش ابری است که توسط کشورهای مختلف ارائه می‌شود و این امکان را به وجود می‌آورد تا به اطلاعات و داده‌های حساس سازمان‌های خصوصی و دولتی دسترسی پیدا کنند. این وابستگی به زیرساخت‌های ابری که توسط کشور ثالثی ارائه می‌شود استقلال یک کشور را با مشکل اساسی روبرو می‌کند. 

امروزه هر کسب‌وکاری، عملکرد خود را از طریق تجربه مشتری‌مداری ارزیابی می‌کند. از بهینه‌ترین مدل‌های کسب‌وکار، مدل‌های مبتنی بر زیرساخت‌های رایانش ابری هستند که می‌توانند به شکل کامل از کسب‌وکارها پشتیبانی کرده و چابکی و پاسخ‌گویی به موقع را ارائه کنند. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، رایانش ابری، آینده زیرساخت و خدمات فناوری بانکی است. همزمان با انطباق کسب‌وکارها با تغییرات بازار و چشم‌اندازهای فناوری جدید، رایانش ابری نقش مهمی در این زمینه بازی می‌کند و راه‌های جایگزینی برای دسترسی به فناوری‌های مهم در اختیار کسب‌وکارها قرار می‌دهد. راهکاری که صرفنظر از مباحث زیرساختی، مفهوم نوینی به صنایع مختلف وارد می‌کند که بانک‌داری ابری یا بانک‌داری به عنوان خدمت یکی از آن‌ها است. در بانک‌داری ابری، بانک با بهره‌برداری از یک سامانه بانکی مناسب، ناشر تمام نیازهای مشتری در دنیای ابری است. در الگوی بانک‌داری ابری، تمرکز اصلی روی شناخت نیازهای مشتری و پیاده‌سازی آن‌ها در سامانه یکپارچه بانکی است. 

تاثیر رایانش ابری بر جامعه ایرانی 

با توجه به شرایط کنونی اقتصاد، ناپایداری‌های اقتصادی، نوسانات قیمت ارز، عدم دسترسی به فناوری‌ها و سخت‌افزارهای مناسب به سختی می‌توان پیش‌بینی دقیق و قاطعی در زمینه تاثیرگذاری رایانش ابری بر جامعه ایرانی ارائه کرد. با این‌حال با توجه به این‌که رایانش ابری از سوی بسیاری از کاربران ایرانی و شرکت‌ها به عنوان یک فناوری برتر به رسمیت شناخته شده و نشانه‌هایی از آن‌را به وضوح مشاهده می‌کنیم (علاقه‌مندی کاربران به بازی‌های آنلاین، میزبانی اطلاعات حساس شرکت‌های مختلف روی سرویس‌های ابری و نمونه‌های مشابه) برای آن‌که یک نتیجه‌گیری از این مقاله داشته باشیم، در ادامه پیش‌بینی‌هایی در این زمینه خواهیم داشت، البته تحقق این پیش‌بینی‌ها ممکن است کمی زمان‌بر باشد. با توجه به جهش خوب علمی در کشور، پشتیبانی‌های به عمل آماده توسط وزارت‌خانه‌ها و نهادهای دولتی از شرکت‌های خصوصی فعال در زمینه ابری و علاقه‌مندی متخصصان برای ورود به این حوزه از دنیای فناوری اطلاعات بر این باور هستیم در آینده شاهد تاثیرگذاری رایانش ابری در زمینه‌های زیر باشیم:

بازتعریف دوباره خدمات و تعامل با مشتریان 

مهم‌‌ترین تاثیر ابر، بازتعریف مجدد روابط میان مشتریان و ارائه‌دهندگان خدمات است. ابر با شخصی‌‏سازی و سفارشی‌سازی خدمات مختلف، امکان استفاده ساده و راحت از محصولات را با دسترس‌‏پذیری بالا و مطابق با نیاز‏های تجاری و شیوه کاری شرکت‌ها در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد. به‌طور مثال، اکنون این قابلیت در اختیار کاربران ایرانی قرار دارد تا فایل‌های شخصی خود را روی سرویس‌های ابری ایرانی میزبانی کرده و از طریق یک برنامه کاربردی قابل نصب روی گوشی‌های همراه به آن دسترسی داشته باشند. علاوه بر این، در زمان نگارش این مقاله برخی از ارائه‌دهندگان خدمات ابری در کشور به دنبال پیاده‌سازی راه‌کاری هستند تا کاربران بتوانند داده‌هایی که روی شبکه‌هایی نظیر اینستاگرام دارند را در فضای ابری بومی ذخیره‌سازی کنند و از طریق برنامه‌های کاربردی به آن دسترسی پیدا کنند. 

پیشرفت در تمامی عرضه‌های مختلف فناوری‌اطلاعات

هرچه سطح اعتمادپذیری خدمات ابری بهتر شود، کسب‌وکارهای بیشتر به این خدمات اعتماد می‌کنند و محصولات و خدمات خود را روی پلتفرم‌های ابری میزبانی می‌کنند. اگر بانک‌داری ابری به شکل گسترده‌ای در کشور رواج پیدا کند و بخش اعظمی از خدمات بانکی به‌طور کامل از طریق زیرساخت‌های ابری انجام شوند، به تدریج استفاده از مدل‌های گوناگون ابر در تمام صنایع به رسمیت شناخته می‌شوند. البته سرعت پذیرش این خدمات از سوی بانک‏ها، بسته به نوع آن‌ها، قوانین و مقررات، موقعیت جغرافیایی، چارت سازمانی و میزان انعطاف‌پذیری کارکنان متفاوت است. پیش‏بینی می‏شود، شرکت‏های کوچک و استارت‏آپ‏ها اصطکاک کمتری با زیرساخت‏های رایانش ابری داشته باشند و سریع‏تر از سازمان‏های بزرگ با ابر در سطوح بالای معماری فناوری اطلاعات سازگار شوند. در مقابل، سازمان‏های بزرگ و به ویژه موسسات مالی مقاومت بیشتری در برابر پذیرش ابر در سطوح بالاتر خواهند داشت. البته برخی از سازمان‏های بزرگ نظیر بانک‏ها در حال حاضر شروع به ارائه خدمات خاص کرده‏اند و به دنبال ارائه خدمات اساسی بر مبنای الگوی SaaS هستند. به‏طور مثال، بانک ملی ایران از جمله موسسات پیش‏رو در این زمینه است. آن‏گونه که مهندس مقداد محمدی محفوظ معاون عملیات شرکت داده‏ورزی سداد گفته است: «پایه و اساس ایجاد این زیرساخت در بانک ملی ایران مبتنی بر Open Stack است که یکی از رایج‏ترین اکوسیستم‏های این حوزه است که در بیشتر پروژه‏های تجاری و غیر تجاری استفاده می‏شود. با توجه به متن‏باز بودن این زیرساخت این قابلیت فراهم است تا متخصصان اقدام به بومی‏سازی و شخصی‏سازی این زیرساخت متناسب با نیازهای بانک ملی کنند.» 

هیچ جایگزین بهتری نسبت به ابر وجود ندارد 

خدمات جدیدتر رایانش ابری در مقایسه با گذشته پیشرفت‏های چشم‏گیری داشته‏اند. Cloud 1.0 روی زیرساخت به عنوان سرویس (IaaS) مبتنی بر مجازی‏سازی متمرکز بود. Cloud 2.0 خدمات بومی ابر مثل بزرگ داده‏ها، هوش مصنوعی/یادگیری ماشین، خدمات میان‏افزاری گسترش‏پذیر و توسعه مبتنی بر مفاهیم مثل کانتینر‏سازی را ارائه کرد. Cloud 3.0 بر مبنای این مفهوم پدید آمد که کاربران بتوانند در هر مکانی محاسبات سنگین انجام دهند. به بیان ‏دقیق‏تر به دنبال پیاده‏سازی یک کامپیوتر غیرمتمرکز جهانی بود که به‏طور کامل از ابر به لبه توزیع شده باشد. با این‏حال، Cloud 3.0 در این زمینه با سه چالش بزرگ امنیت و کنترل‏هایی ‏که باید بررسی شوند، بازنویسی برنامه‏هایی که اجرای آن‏ها روند کندی روی ابر دارند و زیرساخت‏هایی که هنوز آمادگی یک ابر غیرمتمرکز را ندارند است. در حال حاضر شرکت‏‏های بزرگ فعال صنعت فناوری‏اطلاعات به دنبال حل این چالش‏ها هستند. تلاش‏ها در این زمینه گسترده و قابل توجه هستند، به‏طوری که برخی کارشناسان بر این باور هستند که مایکروسافت همراه با عرضه ویندوز 11 سعی دارد نقش جدی در این زمینه داشته باشد و حتا این احتمال وجود دارد در چند سال آینده برخی از مهم‌ترین محصولات تجاری خود را تنها روی بستر ابر ارائه کند. بر مبنای یک چنین سناریویی انتظار داریم شرکت‏های ایرانی از الگوی مشابهی پیروی کنند و سرمایه‏‏گذاری کلانی برای ارائه خدمات ابرمحور انجام دهند. این احتمال وجود دارد که این حرکت بیشتر بر مبنای پلتفرم‌های باز و نرم‌افزارهای متن‌باز انجام شود. 

رشد سریع شرکت‏‌های ‏نوظهور به واسطه خدمات ابری

به‏طور کلی شرکت‏های تازه تاسیس به دلیل عدم در اختیار داشتن سیستم‏‏ها و زیرساخت‌های کافی به نسبت رقبای خود، سریع‌تر به سراغ مدل‏های ابری می‏روند. در واقع ابر این امکان را به آن‏ها می‏دهد که همزمان با مسائل و مشکلات جدید در بازار، نیازمندی‏های اقتصادی و فاصله اجتماعی خود را کاهش دهند. به‏طور معمول، برای چنین کسب‏وکارهای کوچکی به صرفه نیست که یک زیرساخت ابری مخصوص به خود را پیاده‏سازی کنند و بنابراین به سراغ الگوهایی نظیر میزبانی ابری، میزبانی اشتراکی و خدمات مشابه می‌روند.

مشارکت سازمان‏‌ها در ارائه خدمات مشترک در ابر 

چند سالی است که شرکت‏های بزرگ ارائه‏دهنده خدمات اینترنتی که مراکز داده بزرگی در اختیار دارند، به شرکت‏ها و سازمان‏های مختلف اجازه می‏دهند از مرکز داده اشتراکی، اجاره‌ای، تجهیزات اشتراکی و اجاره‌ای، توان پردازشی و سایر زیرساخت‏ها برای اهداف تجاری خاص خود استفاده کنند. پیش‏بینی می‏شود یک چنین روندی در ارتباط با ابر خصوصی نیز اتفاق بیفتد. به‏طوری که سازمان‏ها و شرکت‏های مختلف شروع به همکاری و به‏اشتراک‏‏گذاری زیر ساخت‏های خود با یکدیگر خواهند کرد و سرمایه‏گذاری مشترکی در زمینه ارائه ابرهای خصوصی بومی خواهند داشت. این سرمایه‏‏گذاری مشترک، می‏تواند منجر به تولید سرویس‏های مشترکی در ابر شود که تعامل با مشتریان را بهبود داده و به‏طور همزمان شرکت‏ها موفق به پیدا کردن راهکاری برای تقسیم مسئولیت‏ها خواهند شد. همکاری بین سازمانی و شرکتی در یک زیرساخت امن می‏‏تواند، آن‏ها را از دوباره کاری برخی فرآیندهای کاری نجات داده و دسترسی سریع به جدیدترین دستاورها را امکان‏پذیر کند. 

گسترش سرویس‏‌های کاربردی

سازمان‏ها با گسترش خدمات ابر در آینده قادر به ارائه خدمات تعاملی و واکنش‌گرا خواهند بود و در واقع نسل جدیدی از محصولات و خدمات فنی، مشاوره‏ای، آموزشی و اقتصادی در ابر را نظاره‌گر خواهیم بود. در حقیقت سازمان‏ها در نقش ترکیب‏کننده مجموعه عظیمی از خدمات و محصولات عمل می‏کنند. در چنین اکوسیستمی چند سازمان بزرگ به وجود خواهند آمد که در زمینه ارائه خدمات نوین پیشگام خواهند بود. در این حالت سازمان‏ها عامل ایجاد بستر اجرایی مناسب یا مشارکت در آن، برای دیگر شرکت‏ها در این اکوسیستم خواهند بود. البته این امکان وجود دارد که سازمان‏های بزرگ انجام برخی از کارها را به استارت‏آپ‏ها و کسب‏وکارهای کوچک واگذار کنند و خود روی ورود فناوری‏های جدید یا بازطراحی فناوری‏های موجود متمرکز شوند. درست مشابه با الگویی که در سیلیکون ولی وجود دارد و شرکت‌هایی نظیر مایکروسافت انجام برخی از خدمات را به پیمان‌کاران برون‌سازمانی واگذار می‌کنند. البته در این زمینه چگونگی مدیریت زنجیره تامین نیز مطرح می‌شود که موضوع این مقاله نیست. به‏طور مثال، در حوزه بانک‏داری ممکن است بانک‏های بزرگ انجام برخی از کارها را برون‏سپاری کنند و تغییرات ساختاری در عملکرد خودپردازها یا پایانه‏ های فروش در ابر به وجود آورند. در این زمینه بلوبانک، بانکیو و استارت‏آپ‏هایی که از اصطلاحاتی همچون نئوبانک و شعبه دیجیتال برای توصیف عملکردهای خود استفاده می‏کنند استارت‏آپ‏های فعال در حوزه مالی هستند که سعی دارند خدمات بانک‏داری الکترونیکی را به شیوه نوینی ارائه کنند. درست است که بلوبانک هنوز به‏طور رسمی معرفی نشده و افتتاح حساب تنها در چند دقیقه به شیوه الکترونیکی و تنها از طریق دعوت‏نامه‏ای که عضو دیگری ارسال می‏کند انجام می‏شود و پس از گذشت چند روز کارت بانکی متقاضی برای آدرسش ارسال می‏شود، اما در زمان نگارش این مقاله خدمات محدودی را ارائه می‏کند. اگر این مکانیزم با موفقیت دنبال شود و شرایط هموار شد، تاثیر ابر بومی به بهترین شکل در صنعت مالی ایران خود را نشان می‏دهد. 

تمرکز بر تراکنش‏‌های پرداخت در ابر

مهاجرت کاربران به سمت خدمات موبایل و پرداخت‏های غیرحضوری بر عادت‏های خرید، کانال‏ها و سرویس مشتریان در همه بازار‏ها تاثیر خواهد داشت و تمام صنایع مرتبط با مشتریان را تحت شعاع قرار می‏دهد. آماده‏سازی این سرویس‏‏ها برای زمانی که این خدمات به وضعیت بحرانی خود نزدیک می‏شوند (با توجه به افزایش تعداد مشتریان و سطح توقع آن‏ها) امری حیاتی است. البته بانک‏ها تا مدت زمان طولانی، بازیگر اصلی زنجیره پرداخت هستند و بدون تردید خود را با پیشرفت‏های فناوری هماهنگ خواهند کرد، با این‏حال، با ورود فناوری‏ها و بازیگران جدید به این حوزه نظیر فین‏تک‏ها، ممکن است برخی از مشتریان خود را از دست بدهند. در خارج از ایران، گوگل، اپل و شرکت‏های دیگر به عنوان رقبای جدی بانک‏ها شناخته می‌شوند. آن‏ها سرمایه کافی دارند، زیرساخت‏های ابری قدرتمند و یکپارچه‏ای در اختیار دارند، از قابلیت‏های پرداخت درون برنامه‏ای و مبتنی بر گوشی‏های هوشمند به بهترین شکل استفاده می‏کنند و از پیشگامان ارائه فناوری‏های نوین هستند. تا رسیدن به یک چنین نقطه‏ای که شرکت‏های خصوصی داخلی در این زمینه خالق فناوری‏های بنیادین باشند راه طولانی در پیش است، اما گسترش خدمات ابری و ورود بازیگران تازه‏وارد به این حوزه در چند سال آینده تغییرات بزرگی را پدید می‌آورد. علاوه بر این، نباید از نقش ارزهای دیجیتال در این زمینه غافل شد. آن‏گونه که اندیشکده هلندی دی‌جن پیش‏بینی کرده تا ده سال آینده 3 تا 5 کشور در جهان به سراغ ارز ملی دیجیتال خواهند رفت، اما اشاره مستقیمی به‏نام این کشورها نکرده است. با این‏حال، سوئد قصد دارد تا سال 2025 میلادی کرون الکترونیکی (e-Krona) را جایگزین پول نقد کند. چین و اتحادیه اروپا نیز به دنبال ارز دیجیتال ملی هستند.