کدام کشور سکان هوش مصنوعی را به دست خواهد گرفت؟

از آغاز انقلاب دیجیتال و علی‌رغم پیشرو بودن آمریکا، اروپا همواره نقشی اساسی در تحقیقات داشته است. البته این نقش همیشه توسط رسانه‌هایی که تحت‌ تاثیر سیلیکون‌ولی هستند کم‌رنگ جلوه داده شده است. حالا با ظهور چین تمام آتش‌بازی‌ها و تبلیغات رنگارنگ سیلیکون ولی در حوزه هوش مصنوعی به تدریج در حال خاموش شدن است، زیرا چین به پیشرفت‌هایی کم نظیر در حوزه هوش مصنوعی دست پیدا کرده است. 

هوش مصنوعی در ایالات متحده و اروپا

دو شرکت انگلیسی آرم و دیپ‌مایند نقش کلیدی در حفظ برتری آمریکا در حوزه الکترونیک و محاسبات هوشمند دارند. آرم از دهه 80 میلادی در صنعت تولید تراشه‌ها فعالیت می‌کند و اولین شرکتی بود که معماری جدیدی برای پردازنده‌ها توسعه داد. سیستمی که این شرکت توسعه داد توسط غول آمریکایی کوالکام (که در همان دهه 80 تاسیس شد) خریداری شد. 

شرکتی که امروزه بزرگ‌ترین سازنده تراشه موبایل در جهان است. از سال 2007، سیستم روی تراشه (SOCs) شرکت کوال‌کام بدون وقفه گسترش پیدا کرده و روی اکثر گوشی‌های هوشمند دیده می‌شود.

شرکت دیپ‌مایند تکنولوژی (DeepMind Technologies) که در سال 2010 تاسیس شد، توسعه‌دهنده شبکه‌های عصبی مصنوعی و پیشگام در عرضه یادگیری عمیق است. شرکتی که آلفابت در سال 2014 آن‌را خریداری کرد. لازم به توضیح است که بخش عمده‌ای از پیشرفت‌ها در حوزه یادگیری عمیق ماحصل تلاش‌های بی وقفه دانشمندانی همچون یاشوآ بنگیو (Yoshua Bengi)، جفری هینتون (Geoffrey Hinton) و یان لکان (Yann LeCun) است که از سال 2012 میلادی به‌طور مستمر روی این فناوری کار کردند. این دانشمندان در مارس 2019 موفق به دریافت جایزه معتبر تورینگ شدند. در واقع ظهور یادگیری عمیق یک مفهوم فوق‌العاده و یک موفقیت بزرگ مهندسی است که نشان داد کامپیوترهای نسل آینده می‌توانند متفاوت از نسل فعلی باشند و به عبارت دقیق‌تر از حالت غیرهوشمند (dump) به موجودیتی هوشمند که قادر به تعامل مستقیم با انسان‌ها هستند تبدیل شوند. یادگیری عمیق به‌جای آن‌که از الگوریتم‌هایی استفاده کند که برای انجام کارهای مشخصی طراحی شده‌اند از یک معماری متفاوت که تقلید از نحوه عملکرد ذهن انسان‌ها است پیروی می‌کند. 

رقابت در لبه توسعه هوش مصنوعی با چاشنی سلطه بر 5G 

نسل پنجم شبکه‌های ارتباطی (5G) امکان انتقال سریع‌تر داده‌ها در شبکه‌های موبایلی را فراهم می‌کند. شاید از خواندن این جمله تعجب کنید، اما نسل پنجم شبکه‌های ارتباطی به دلیل سرعت زیاد و زمان تاخیر بسیار کمی که دارد، ابزار کارآمدی در خدمت هوش مصنوعی است، زیرا نسل پنجم شبکه‌های ارتباطی به ماشین‌های خودران متصل به شبکه و گوشی‌های هوشمند مجهز به تراشه‌های هوش مصنوعی که مودم آن‌ها از 5G پشتیبانی می‌کند، اجازه می‌دهند بالاترین سرعت و توان پردازشی را در اختیار کاربران خود قرار دهند. به همین دلیل در نزاع بر سر رهبری بازار هوش مصنوعی، 5G آتش‌‌بیار معرکه است! برای درک بهتر این همه سروصدایی که پیرامون 5G در جریان است، اجازه دهید به دعوای آمریکا و هواوی نگاه مختصری داشته باشیم. رقابت بر سر 5G بین این دو کشور بیشتر از آن‌که کشمکش باشد یک جنگ تجاری است. در یک کلام: آمریکا می‌خواهد در این حوزه همچنان حرف اول را بزند. آمریکا بر علیه هواوی اعلان جنگ کرد. این جنگ تبعات نه چندان خوشایندی را به همراه داشت، از دستگیری منگ وانژو، مدیر ارشد فناوری هواوی، در فرودگاه ونکوور گرفته تا تقاضا از کانادا برای استرداد او به آمریکا.

کانادا تسلیم خواست آمریکا شد و وانژو را تحویل مقامات این کشور داد. اما در مجموع اوضاع خیلی برای آمریکا دلگرم‌کننده نبود. اعتراضات فوریه 2019 در خصوص توافق دولت تایلند برای اعطا مجوز به هواوی که به این شرکت اجازه داد آزمایش‌های 5G را در تمام این کشور انجام دهد، شدت گرفت. به یکباره کارشناسان حوزه مخابرات گفتند که آسیای جنوب شرقی تبدیل به تازه‌ترین میدان رقابت در جنگ 5G بین آمریکا و چین شده است. به هر ترتیب 5G در این کشور آزمایش شد. واکنش‌ها در سایر نقاط متفاوت بود. فیلیپین به هواوی اجازه کار داده، مالزی و استرالیا همانند بیشتر کشورهای اروپایی همچنان در حال تصمیم‌گیری هستند و موناکو هم تصمیم گرفت به هواوی اجازه کار دهد. موفقیت شرکت‌های چینی در پیاده‌سازی موفقیت‌آمیز 5G راه را برای آزمایش محاسبات فوق سنگین هوش مصنوعی و شبکه‌های عمیق عصبی برای شرکت‌های چینی هموار خواهد کرد و مشکل کاهش سرعت در انتقال حجم عظیمی از اطلاعاتی که باید الگوریتم‌های هوشمند پردازش کرده و میان سرور و کلاینت مبادله کنند را تا حد زیادی برطرف خواهد کرد. لازم به‌ذکر است که جنگ 5G روی التهاب بازار تراشه‌های کامپیوترها (نیمه هادی‌ها) نیز تاثیر زیادی گذاشته است. بزرگ‌ترین بازیگران این حوزه از جمله کوالکام تحت ‌تاثیر این جنگ متضرر شده‌اند. کوالکام که در سال 2014 به بالاترین سطح موفقیت و سودآوری رسیده بود، امروز در شرایط بدی قرار دارد و به‌همین دلیل صحبت از خرید آن مطرح شده است. دونالد ترامپ به‌دلایل امنیتی و مشارکت و سرمایه‌گذاری برادکام در چین مانع از انجام این خرید شد. حالا صحبت از خریداران جدید کوالکام از جمله اینتل به میان آمده است. 

نقش تولیدکنندگان تراشه‌های گرافیکی در دنیای هوش مصنوعی

شرکت‌هایی همچون انویدیا و NXP (شرکت هلندی تولیدکننده نیمه‌هادی) در حوزه هوش مصنوعی نقش مهمی دارند و امکان خرید آن‌ها توسط چین وجود دارد. انویدیا بزرگ‌ترین تولیدکننده تراشه‌های گرافیکی است که انجام برخی از بازی‌های ویدویی امروزی بدون وجود تراشه‌های این شرکت ممکن نیست. تراشه‌های ساخت این شرکت در دنیای محاسبات هوشمند و الگوریتم‌های هوشمند نیز نقش کلیدی دارند، پس جای تعجب نیست که چین ترغیب شود این شرکت را خریداری کند یا در بخشی از تجارت فی‌مابین با ایالات متحده دست کم سهام‌دار این شرکت شود. در مورد شرکت انویدیا نکته مهم دیگری نیز وجود دارد. پردازنده‌های گرافیکی این شرکت در برنامه‌های پیچیده‌تر هوش مصنوعی همچون شناسایی چهره نقش کلیدی دارند. در مقابل، NXP تراشه‌های ساده‌تر و ارزان‌تری تولید می‌کند که از آن‌ها برای اتصال ایمن دستگاه‌ها به شبکه و به‌ویژه در خودروهای خودران استفاده می‌شود. شرکت NXP می‌گوید: «ما در حال هدایت فناوری اینترنت اشیا به شکل ایمن به درون ماشین‌های خودران، راه‌حل‌های اتصال هوشمند و بازارهای امنیتی و خصوصی طراز اول هستیم.»

برنامه چین برای حکمرانی در دنیای هوش مصنوعی

دولت چین طرح بسیار عظیمی را برای تبدیل شدن به پیشگام بلامنازع هوش مصنوعی در مقیاس جهانی تدارک دیده و اعلام کرده تا سال 2030 حاکم بی قید و شرط این صنعت خواهد شد. صحبت فقط از سرمایه‌گذاری عظیم نیست، بلکه روش بسیار تاثیرگذار چین باعث شگفتی جهانیان شده است. تمام سطوح مختلف دولتی تا بخش‌های پایین‌تر و شهرداران این کشور در این طرح مشارکت دارند. تمام شهرها باید با پشتیبانی مالی و تخفیف‌های مالیاتی تلاش کنند تا سیلیکون‌ولی چینی توسعه پیدا کرده و به واقعیت تبدیل شود. از دید کشورهای غربی، دولت چین بدون برنامه خاصی در حال صرف هزینه‌های زیاد است و بسیاری از افراد با معرفی شرکت‌های خود به‌عنوان استارت‌آپ حوزه هوش مصنوعی در حال سودجویی از این شرایط هستند. اما این اجبار تحمیلی پیش از این هم برای چین به‌خوبی کار کرده و ممکن است دوباره هم کارساز باشد.

شرکت PricewaterhouseCoopers در سال 2017 تخمین زد که به‌کارگیری هوش مصنوعی باعث می‌شود تا تولید ناخالص داخلی جهانی تا سال 2030 میلادی به رقم 15.7 تریلیون دلار افزایش پیدا کند. از این مقدار، 7 تریلیون دلار سهم چین خواهد بود و آمریکا با 3.4 تریلیون دلار در مکان بعدی قرار می‌گیرد. اروپا با 2.5 تریلیون دلار در مکان سوم و آسیای توسعه‌یافته (به‌ویژه ژاپن، کره‌جنوبی، هند، تایوان، مالزی، فیلیپین و اندونزی) با 0.9 تریلیون دلار با فاصله بسیار زیاد در مکان‌های بعدی قرار می‌گیرند. این پیش‌بینی را کای-فو لی، دانشمند اسبق مایکروسافت و مدیر گوگل آسیا تایید کرده است. این دانشمند برجسته چینی از سال 2009 تا به امروز به استارت‌آپ‌های چینی در پیشبرد اهداف خود در هوش مصنوعی کمک‌های زیادی کرده است. کای-فو در کتاب AI Superpowers: China, Silicon Valley, and the New World Order که در سال 2018 منتشر شد نگاه عمیقی به دنیای دیجیتال در چین داشته است. در این کتاب پر فروش در خصوص پیشرو بودن آمریکا و چین در انقلاب یادگیری عمیق توضیحات کاملی ارائه کرده و توضیح داده که چرا چین برنده احتمالی خواهد بود. دلایل او خیلی ساده هستند، ویژگی‌های جمعیت‌شناسی (demographics) و بزرگ‌داده برگ‌های برنده چین هستند. آمار و ارقام‌ها نشان می‌دهند که چین در بیشتر بازارها قادر به شکست رقبای خود است. 

او بیان می‌کند که شرکت‌های چینی بر مبنای استراتژی خاصی در بازارهای محلی و جهانی به اهداف خود عینیت می‌بخشند که این استراتژی بر پایه آنلاین به آفلاین بودن (O2O) سرنام online-to-offline است. در نتیجه، شرکت‌های چینی داده‌های بیشتری را نسبت به آمازون و فیسیوک در دنیای واقعی گردآوری می‌کنند. به‌همین دلیل است که کای‌-فو لی اعتقاد دارد چین در حوزه یادگیری عمیق پیشرو خواهد بود، زیرا ماشین از داده‌هایی که به او داده می‌شود یاد می‌گیرد. هرچه داده‌های بیشتری به ماشین داده شود عملکردش بهبود پیدا خواهد کرد. او می‌گوید: «خودکارسازی و گرفتن شغل انسان‌ها توسط هوش مصنوعی نه ‌تنها تهدید محسوب نمی‌شود، بلکه یک فرصت واقعی است. هوش مصنوعی آمده تا ما را از کارهای تکراری رها کند و به ‌ما یادآوری کند که چه چیزی از ما انسان ساخته است.»

نقش اروپا: تمرکز روی اصول اخلاقی در دنیای هوش مصنوعی

مدل حاکمیتی و دولتی چین نقش به‌سزایی در پیشبرد هوش مصنوعی داشته، در حالیکه در ایالات متحده، دولت خود را کنار کشیده و همه چیز را به‌بخش خصوصی واگذار کرده است. تا به ‌امروز نگرانی‌ها از بابت عدم توجه به اخلاقیات در هوش مصنوعی در ایالات متحده جنبه همگانی نداشته و رسانه‌ها سعی می‌کنند تا حد امکان اشاره مستقیمی به آن نداشته باشند، در حالی‌که اروپا موضع دیگری در پیش گرفته و روی اطلاع‌رسانی عمومی تاکید دارد. استثنایی نیز در این زمینه وجود دارد. در آمریکا، ایلان ماسک بزرگ‌ترین نقش در افزایش آگاهی در خصوص تهدیدات هوش مصنوعی در حوزه اخلاقیات را داشته است. او از چند سال پیش نگرانی‌های خود را ابراز کرده و گمان می‌کند که هوش مصنوعی بزرگ‌ترین تهدید موجود برای انسان است. ماسک در سال 2014 مبلغ 10 میلیون دلار به موسسه آینده زندگی اهدا کرد. وظیفه این موسسه حصول اطمینان از این مسئله است که هوش مصنوعی برای کارهای درست و انسانی استفاده می‌شود. در سال 2015، ماسک خبر از راه‌اندازی یک موسسه 1 میلیارد دلاری غیرانتفاعی به‌نام OpenAI داد. این موسسه که در سانفراسیسکو قرار دارد روی پیشرفت هوش مصنوعی در جهت خدمت به بشریت کار می‌کند و موفق شد تا سال 2018 حامیان مهمی را جذب کند. طولی نکشید که بزرگان فناوری از جمله بیل گیتس به ماسک پیوستند تا نگرانی‌های خود را ابراز کنند.

در سوی دیگر این بازی، دولت فدرال آمریکا به ‌کار خود ادامه داد. اوباما، رییس‌جمهور وقت خبر از پروژه پشتیبانی از توسعه هوش مصنوعی بدون سرمایه مشخص در سال 2016 را اعلام کرد. از آن‌جایی‌که این پروژه در زمان کمپین‌های انتخاباتی ریاست‌جمهوری آمریکا مطرح شد چندان مورد توجه قرار نگرفت. ترامپ بعد از 2 سالی که از دوران ریاست‌جمهوری او می‌گذرد نیاز به پشتیبانی از توسعه هوش مصنوعی را احساس کرده است. او در فوریه 2019 طرحی را امضاء کرد که سازمان‌های دولتی را موظف به سرمایه‌گذاری بیشتر در پروژه‌های تحقیقاتی هوش مصنوعی، اشتراک‌گذاری داده‌ها و مدل‌های کامپیوتری و تقویت توسعه نیروی کار می‌کند. با این‌حال، هنوز بخش عظیمی از کار بر عهده بخش خصوصی است. بلومبرگ این طرح را هوشمندانه و یک شروع خوب می‌داند، با این‌وجود، این‌کار در مقایسه با میلیاردها دلاری که چین روی به‌کارگیری هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده چندان به چشم نمی‌آید و قطعا در مقایسه با کارهایی که اروپا در نظر دارد انجام دهد، خیلی مهم به‌نظر نمی‌رسد. کمیسیون اروپا در تاریخ 8 آوریل 2019 دستورالعمل‌هایی را تصویب کرد که هدف اطمینان از توسعه و به‌کارگیری هوش مصنوعی در مسیر اخلاقی است. این دستورالعمل‌ها اکنون در وضعیت آزمایشی قرار دارند و در سال 2020 نهایی خواهند شد. این تنها بخشی از برنامه‌هایی است که اتحادیه اروپا در سال 2018 میلادی در بروکسل به تصویب رساند. هدف اتحادیه اروپا افزایش سرمایه‌گذاری‌های عمومی و خصوصی تا حداقل سالانه 20 میلیارد یورو طی یک دهه آینده است که در مجموع به رقم 200 میلیارد یورو خواهد رسید که سرمایه‌گذاری بزرگی است. اما سوال اصلی تنها در مقدار سرمایه‌ای که برای توسعه هوش مصنوعی درنظر گرفته می‌شود مطرح نیست. بلکه سوال این است که چگونه باید آن‌را توسعه داد. تلاش اتحادیه اروپا برای پشتیبانی از هوش مصنوعی ارزشمند است، اما شاید قابل قیاس با برنامه‌های چین نباشد، هرچند پتانسیل دستیابی به یک موفقیت ارزشمند را دارد. درست مانند چین، سرمایه‌گذاری کشورهای اروپایی‌ دسترسی به داده‌های بیشتری را امکان‌پذیر خواهد کرد و باعث اتفاقات نوظهوری در دنیای هوش مصنوعی خواهد شد و راه را برای به‌کارگیری گسترده‌تر این فناوری هموار خواهد کرد. تلاش برای اعتمادسازی موضوعی است که چینی‌ها هنوز آن‌را درنظر نگرفته‌اند، اما کشورهای اروپایی تاکید خاصی روی آن دارند. اروپا بر این باور است که موضوع فقط پول نیست، بلکه حس اعتماد و محیط سالم برای رشد و پرورش هوش مصنوعی مهم است و البته حفظ انسانیت در برابر یک هوش مصنوعی آخرالزمانی (AI apocalypse) که استیون هاوکینگ فقید و ایلان ماسک از آن ترسیده و می‌ترسند