نقش هوش مصنوعی در آینده آرشیوهای ملی

حضور ایران در شورای جهانی آرشیو (ایکا) با پلتفرم نوآوری باز لیبتک

لطفاً در آغاز در مورد کنفرانس کمی بیشتر توضیح بدهید.

شورای جهانی آرشیو (ایکا) سازمانی غیر دولتی است که از سال 1948 آغاز به کار کرده و در حال حاضر از 198 کشور دنیا عضو دارد. به صورت سالیانه اجلاسی را برگزار می کند که بنا بود در سال 2020 ابوظبی میزبان اجلاس ساانه باشد و تدارک بسیاری هم در این خصوص دیده بودند، لیکن با همه گیری کرونا، اجلاس ابوظبی در سال 2020 لغو شد و در پاییز 2021 به صورت مجازی برگزار شد. این کنفرانس با عنوان "توانمندسازی جوامع دانشی" درواقع نخستین کنفرانس مجازی سالیانه ایکا محسوب می شد.

محورهای موضوعی کنفرانس در چه زمینه هایی بود؟

نکته جالب توجه در کنفرانس اخیر، کاربست فناوری های نوین در حوزه‌های آرشیوی بود. کافی است به عناوین نشست‌ها و سخنرانی ها نگاهی بیندازید تا متوجه شوید که موضوعاتی همچون کاربرد هوش مصنوعی در تنظیم و توصیف اسناد، ایجاد اتوماتیک فراداده ها در اسناد الکترونیک، بهره گیری از هوش مصنوعی برای تحلیل محتوا و تولید فراداده، کاربرد فناوری بلاک چین در مدیریت و اعتبارسنجی اسناد، تحول دیجیتال در آرشیوها، ارتباط علوم انسانی رایانشی و آرشیوها و ... چه میزانی از مباحث و مقالات ارائه شده را در بر می گیرد. می توان گفت تقریباً نیمی از مقالات و سخنرانی های انجام شده به نوعی با یکی از مباحث هوش مصنوعی و فناوری های نوین در ارتباط مستقیم بود که به نظرم نشان از تغییر رویکرد جدی ایکا در پاسخ به نیازهای روزافزون جوامع امروزی است. درواقع پارادایم شیفت اساسی در آرشیوهای ملی دنیا آغاز شده است. نکته مهم دیگری که جلب توجه می کرد کشورهای شرکت کننده در کنفرانس بودند که جدا از کشورهایی همچون آمریکا، بریتانیا، استرالیا، کانادا و اسپانیا و سوییس که چندین مقاله و سخنران کلیدی فعال داشتند، حضور برخی کشورهای آسیایی و آفریقایی نیز مشهود بود. چنانکه نیجریه، زیمباوه، آفریقای جنوبی و مصر از آفریقا و کره جنوبی، چین، ایران، اندونزی وعربستان نیز نمایندگان آسیا در میان سخنرانان این کنفرانس بودند که هر یک بخشی از دستاوردهای فناورانه خویش در حوزه های آرشیوی را ارائه داده بودند.

بابک زنده دل نوبری  مدیرکل دفتر برنامه ریزی و نظارت سازمان

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در چه زمینه ای سخنرانی ارائه داد؟

اواخر سال 1398 بود که فراخوان شرکت در کنفرانس ایکای ابوظبی اعلام عمومی شد و سازمان اسناد و کتابخانه ملی تصمیم گرفت مشارکت فعالی در ایکای ابوظبی داشته باشد. همانطور که می دانید، سازمان در کنفرانس‌های ایفلا (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری) از سال‌های قبل حضور و مشارکت علمی بسیار فعالی داشته و تصمیم بر آن شده بود که در اجلاس ایکا نیز مشارکت علمی سازمان بیشتر باشد. بر همین اساس، موضوع پیاده سازی لیبتک که در تابستان 1398 با رویداد ویتا در سازمان آغاز شده بود، به عنوان یکی از مواردی که می توانست در ایکا مورد توجه واقع شود، توسط دفتر برنامه ریزی و نظارت در قالب یک پروپوزال تدوین و به دبیرخانه کنفرانس ارسال شد. خوشبختانه هیئت داوری کنفرانس نیز استقبال خوبی داشتند و پنلی برای ارائه آن اختصاص دادند. از آن جا که بنا داشتیم حتماً یکی از دستاوردهای ملموس لیبتک نیز مطرح گردد، پروژه سامانه "سندجو" که در آیین بازگشایی ساختمان مرکز نوآوری سازمان (تابستان 1399) مورد توجه و عنایت ویژه معاون علمی و فناوری رئیس جمهور، آقای دکتر ستاری واقع شده بود، به عنوان نخستین دستاورد ملموس پلتفرم نوآوری باز لیبتک که با ادبیات نوآوری "حداقل محصول قابل" پذیرش نامیده می شود، برای این منظور در نظر گرفته شد.

سخنرانی سازمان با عنوان "پیاده سازی پلتفرم لیبتک در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (نقشه راه، مزایا و دستاوردها) "در نشست هوش مصنوعی و آرشیو ارائه شد که بخش نخست آن به بیان چالش ها و راهکارهای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (پیاده سازی پلتفرم نوآوری باز لیبتک) و بخش دوم آن به معرفی پروژه سندجو پرداخته بود، مورد توجه اعضای نشست واقع شد. به گونه ای که دبیر نشست (دکتر یان ویلسون، رئیس اسبق کتابخانه و آرشیو ملی کانادا و رئیس اسبق ایکا) در پایان جلسه، فعالیت های صورت گرفته در ایران در کاربست هوش مصنوعی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی را شایسته قدردانی دانست.

از نظر شما در حوزه کاربرد فناوری های نوین در مقایسه با سایر آرشیوهای ملی در چه وضعیتی قرار داریم؟

پاره ای از اوقات، رویکردی در کشور دیده می شود که تا صحبت از فناوری می شود، نگاه ها به این سمت می رود که قاعدتاً هر چیز مربوط به فناوری است، در کشورهای پیشرفته جمع شده است و کشورهای در حال توسعه مانند ایران ابتدا باید سال ها تلاش کنند تا به نقطه صفر برسند و سطح خدمات و امکانات را اول به حد قابل قبولی برسانند و پس از آن وارد تحقیق و توسعه شوند. درواقع این رویکرد، تحقیق و توسعه در زمینه های فناورانه را مختص جهان اول می داند و کشورهای درحال توسعه را صرفاً مصرف کننده آن فناوری ها و نه توسعه دهنده آن ها می داند. اما چنین رویکردی شاید خودباوری ما را کاهش دهد. ضمن این که بسیاری از مسائل و چالش های فناورانه ما مختص خودمان است. به طور مثال در زمینه توسعه هوش مصنوعی در خط و زبان فارسی در منطقه و دنیا کدام کشور می تواند بیش از ایران دغدغه داشته باشد؟ بدیهی است که ایران در این زمینه می تواند و می بایست کشوری مرجع باشد. یکی از خروجی های لیبتک در بلندمدت در ایران همین موضوع است. آماده کردن دیتاست هایی که فناوران ایرانی بتوانند از آن ها برای توسعه و کاربردی سازی هوش مصنوعی در خط و زبان فارسی مورد بهره برداری قرار دهند. در این زمینه ما نمی توانیم و نباید منتظر دیگران بمانیم و باید خودمان آغازکننده و توسعه دهنده باشیم. وقتی سامانه "سندجو" به عنوان نخستین دستاورد ملموس لیبتک توسط هم بنیانگذارانش (دکتر مجید ایرانپور و دکتر علی قنبری) در ایکا معرفی شد، بسیار جالب بود که تیم دیگری هم از اسپانیا مشابه با همین فناوری را در حوزه اسناد بومی خودشان تجربه کرده بودند. حال اگر چنین کاری توسط پژوهشگران ایرانی انجام شود، نه تنها شاید به چشم نیاید، بلکه متاسفانه افرادی برای تخریب هم اقدام می کنند، ولی اگر توسط یک تیم اروپایی که با امکاناتی به مراتب بیشتر از پژوهشگران داخلی فعالیت می کنند، معرفی شود، با صدها تعریف و تمجید از سوی داخلی ها روبرو می شود. اینجاست که در خوشبینانه ترین حالت معتقدم دچار فقدان خودباوری هستیم. واقعاً قصد کتمان نقاط ضعف را ندارم ولی پیشرفت کشور نیاز به باور به پژوهشگران جوان کشور دارد که یکی از دیگر از اهداف لیبتک تسهیل ورود اندیشه های نو برای حل چالش های پیش رو بوده است.

لطفا در مورد ماهیت لیبتک کمی توضیح دهید و ارتباط آن با وظایف و ماموریت های سازمان را بیان کنید.

نوآوری باز به معنای مشارکت ذینفعان کلیدی مختلف (رقبا، مشتریان و تامین کنندگان) در فرایند برنامه ریزی نوآوری سازمانی است. یعنی سازمان ها در دنیای امروز نمی توانند صرفاً به نیروهای داخلی خویش برای حل چالش های خویش تکیه کنند. این رویکرد به معنای حذف فرایندهای نوآوری در داخل سازمان نیست، ولی مفهومش فراهم کردن میدان برای مشارکت دادن تمام صاحبان اندیشه و فن است که عشق و تعهد برای کمک به توسعه کشور دارند.

واقعیت این است که نوآوری فرایندی هزینه بر است و این هزینه ها در سازمان های دولتی دوچندان می شود. نوآوری باز تلاشی برای کاهش هزینه های سازمان و چابک سازی کاربرد فناوری های نوین در سازمان است. مثالی در این زمینه می زنم. اگر سه سال قبل صحبت از بلاکچین می کردید، یک موضوع لبه تکنولوژی محسوب می شد ولی در همین اجلاس اخیر ایکا، سه تجربه مختلف از اندونزی، چین و کرواسی در کاربرد بلاکچین در مراحل مختلف چرخه مدیریت سند مطرح شد. حال رویکرد ما چه باید باشد؟ صبر کنیم تا بلوغ فناوری درون سازمان به این حد برسد؟ صبر کنیم تا سایر کشورها به جایی برسند و بعد به دنبال بومی کردن دستاوردهای آن ها باشیم؟ مسئله این است که چرخه عمر فناوری ها بسیار کوتاه شده و از تولد تا بلوغ یک فناوری بسیار سریع می گذرد. لیبتک پاسخ هوشمندانه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به این نیاز فناورانه بوده است. شاید عده ای بگویند، یک قرارداد می شد با یک شرکت ببندیم و نیازمان را اعلام کنیم تا راهکارش را ایجاد کنند، ولی پاسخ این است که ما یک چالش نداریم و با مجموعه ای از چالش ها روبرو هستیم که روز به روز هم بیشتر می شود. پس می بایست فرهنگ نوآوری باز حاکم شود.

پلتفرم نوآوری باز لیبتک دو بعد اساسی دارد. یک بُعد آن "سخت" است که همین موارد زیرساختی و فناورانه را در بر می گیرد و بعد دیگر آن "نرم" است که مباحثی چون تفکر پلتفرمی، تحول دیجیتال، مدیریت تغییر و فرهنگ نوآوری باز منظور نظر آن هستند. در یک کلام لیبتک راهکاری برای پارادایم شیفت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است تا با روند نوآوری جهانی همراه و همسو گردد.

از نظر شما مهم ترین دستاورد سازمان در این اجلاس چه بوده است؟

جدا از حضور اثربخش سازمان اسناد و کتابخانه ملی در میان سایر آرشیوهای ملی که یک بعد قضیه است، بُعد دیگر آن پیشنهادی بود که از سوی سازمان به دبیر نشست ارائه شد، مبنی بر اینکه کارگروه یا اتاق فکری در ایکا برای توسعه مباحث حوزه لیبتک با مشارکت اعضای فعال ایکا تشکیل گردد که با استقبال دبیر نشست روبرو شد و قرار شد موضوع از طریق ایشان با دبیرخانه و هیئت رئیسه ایکا مطرح و پیگیری شود که انشالله با هماهنگی هایی که با امور بین الملل سازمان انجام شده است، موجب توسعه مرجعیت سازمان در حوزه کاربردی سازی فناوری در آرشیوها باشد.

در پایان اگر نکته ای در این زمینه باقی مانده است، لطفا بفرمایید.

نکته بسیار مهم آن است که نوآوری با فلسفه بهبود مستمر همراه است، یعنی نمی توانیم بگوییم پروژه نوآوری در این سازمان انجام شد و به پایان رسید. جریان نوآوری روندی پیوسته دارد و نوآوری باز به مفهوم درگیر کردن تمامی ذینفعان اکوسیستم برای بهبود سطح خدمات سازمان به مخاطبان است. در پایان جا دارد که از همه کسانی که در این سال ها با درک این مفاهیم موجب توسعه لیبتک شدند، قدردانی کنم. نخست از رئیس و معاون توسعه مدیریت که به معنای واقعی کلمه در فکر توسعه فناوری های نوین در سازمان بوده اند و تلاش های شایسته ای نیز انجام داده اند. همچنین آقایان علیرضا انتهایی و حسن باقری که در این مسیر تمام توان خویش را به کار بستند و البته آقای دکتر سعید روشنی که به عنوان یکی از جوانان خوش فکر در این مسیر همراه سازمان بودند. با توجه به آن که سه رویداد لیبتک تاکنون برگزار شده، نام بردن از تمام عزیزان (چه همکاران و مدیران پرتلاش داخل سازمان و چه استادان دانشگاه و خبرگان و تیم های فناور برون سازمانی) برای قدردانی دشوار است، اما امید دارم که روند نوآوری در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران توسعه یابد تا بیش از پیش در مجامع بین المللی مشارکت فعال داشته باشیم و نام ایران عزیز سربلند باشد.