تصمیم‌گیرى و موانع آن

مبحث مهارت تصمیم‌گیری را به ترتیب بخوانید:

قسمت اول: مهارت تصمیم‌گیری چیست؟
قسمت دوم: تصمیم‌گیرى و موانع آن

اختلالات شخصیتی...

در شماره قبل گفتم که بیماری‌های روانی می‌توانند در برخی مواقع، در راه تصمیم‌گیری صحیح موانعی ایجاد کنند؛ اختلالات شخصیتی نیز می‌تواند همین نقش را ایفا کنند. نکته مهم در اینجا، تشخیص و تفکیک  بیماری یا اختلال روانی با اختلال شخصیت است. بیماری روانی به طیفی از ناراحتی‌های ذهنی گفته می‌شود که بر اندیشه، احساس و رفتار فرد تاثیر منفی می‌گذارد، می‌تواند کوتاه‌مدت یا بلندمدت و متاثر از ژنتیک یا عوامل محیطی یا تربیتی باشد، اما علایم بیماری روانی، در بلندمدت، بخشی از ویژگی‌های روانی و شخصیت فرد نیستند. به عنوان یک نمونه، بیماری روانی بیماری افسردگی است که عمدتا با افسردگی عمده (Major Depression) شناخته می‌شود که نشانه‌های عمده آن احساس غم و ناامیدی، لذت نبردن از زندگی، اختلال در خواب و غذا و... است. این بیماری ممکن است در اثر از دست دادن شخص عزیزی در زندگی، یا وضعیت و موقعیت اجتماعی فرد مانند بیکاری بروز کند و عوامل ژنتیک هم می‌توانند به بروز آن کمک کنند. این بیماری می‌تواند در یک دوره خاص یا در چندین دوره بر شخص غالب شود و اغلب حتی افراد غیرمتخصص نیز از رفتار و وضعیت فرد می‌توانند بیمار بودن او را متوجه شوند. اما اختلالات شخصیت الگوهای ثابتی از افکار، هیجانات و یا رفتارها هستند که ویژگی اصلی آن‌ها خشکی و انعطاف‌ناپذیری است که می‌توانند حوزه‌های مختلف عملکرد فردی یا اجتماعی شخص را تحت تاثیر قرار داده یا باعث می‌شود که شخص از زندگی خود لذت نبرد و یا اطرافیان در رابطه با او مشکلاتی را احساس کنند. برعکس بیماری روانی که ممکن است در دوره‌ای کاملا ناپدید شود، اختلال شخصیت همیشه همراه فرد و بخشی از هویت روانی اوست. اختلالات شخصیت معمولا از دوره پایان نوجوانی شروع می‌شود و به طور دائم اما نه با شدت بیماری‌های روانی، در زندگی فرد حضور دارد و می‌تواند بر اغلب تصمیماتی که شخص در زندگی می‌گیرد اثر بگذارد بی آن که فرد از وجود اختلال آگاه باشد. به عنوان مثال در اختلال شخصیت خودشیفته فرد به طور معمول نه تنها از این اختلال آگاه نیست بلکه خود را باهوش‌تر، قابل‌تر و حتی موفق‌تر از دیگران می‌داند. فردی که گرفتار اختلال شخصیت وسواسی/جبری است ممکن است خود را موفق‌تر و کارآمدتر از دیگران بداند. این افراد گاه در عمل نیز از بسیاری از افراد همرده خود کارآمدتر هستند اما این کارآمدی به بهای رنج خود و دیگران و بدون دست یافتن به تعادلی در زندگی که لازمه موفقیت و خوشبختی است،  به دست آمده است. 

انواع اختلال شخصیت...

اختلالات شخصیتی (Personality Disorders) به سه دست کلی تقسیم می‌شوند که هر کدام شامل چند اختلال می‌شوند. در اینجا فقط به عناوین آن‌ها و توضیحی مختصر در مورد هر کدام می‌پردازم. با این امید که چنانچه خوانندگان این یادداشت نشانه‌هایی از آن‌ها را در خود و یا افراد مهم زندگی خود می‌بینند، در صورتی که از این خصایص دچار مشکل شده یا احساس نارحتی می‌کنند برای رفع آن به متخصص مراجعه کنند.

اختلالات شخصیتی معمولا به سه گروه تقسیم می‌شوند:

گروهA : اصلی‌ترین و عمده‌ترین ویژگی افراد این گروه عجیب و غریب و نامتعارف بودن آن‌هاست:

 اختلال شخصیت پارانوید یا شکاک و بدگمان (Paranoid Personality Disorder)

• باور این افراد این است که زیر هر کاسه‌ای نیم‌کاسه‌ای ‌است و دیگران مدام در حال دسیسه‌چینی علیه آن‌ها هستند، داشتن سوء‌ظن نسبت به همسر و یا شریک کاری، عدم اعتقاد به قابل اعتماد بودن دیگران، کینه‌جویی و انتساب افکار نادرست و تکانه‌های خود به دیگران از دیگر ویژگی‌های افراد مبتلا به این اختلال است.

اختلال شخصیت اسکیزوید (Schizoid Personality Disorder)

•  نداشتن علاقه به ایجاد رابطه با دیگران، میل به زندگی و کار در تنهایی، محدود بودن طیف عواطف و هیجانات، عدم لذت بردن از روابط اجتماعی و فرو رفتن در لاک خود علی‌رغم این که ممکن است در نمای بیرونی ظاهری نسبتا عادی داشته باشند. 

اختلال شخصیت اسکیزوتای‍پال (Schizotypal Personality Disorder)

•  این افراد هم در افکار و هیجانات، و هم در رفتار و حتی اغلب در لباس پوشیدن، عجیب و نامتعارف هستند. دارای اضطراب اجتماعی هستند و تفکرات جادویی دارند و احساس می‌کنند که وقایع و حوادث جهان پیام‌هایی برای آن‌ها در بردارند و گاه هم صداهایی می‌شنوند و در روابط خود با دیگران دچار مشکل می‌شوند.

گروه B: افراد نمایشی، دمدمی، احساساتی و غیرقابل پیش‌بینی:  

اختلال شخصیت ضداجتماعی (Antisocial Personality Disorder) 

• بی‌اعتنایی به عواطف و احساسات دیگران، نقض مکرر قانون و مشکل داشتن با مراجع قدرت، دروغگویی، دزدی و سواستفاده از دیگران، عدم پذیرش مسئولیت، رفتارهای تکانشی و عدم ‍پشیمانی از رفتارهای نابه‌هنجار خود از ویژگی‌های افراد مبتلا به این اختلال شخصیتی است.

اختلال شخصیت مرزی (Borderline Personality Disorder) 

• بروز رفتارهای خطرناک مانند رانندگی غیرمجاز، احساس پوچی مزمن، بروزاحساسات نابه‌هنجار نسبت به اتفاقات عادی روزمره، ایجاد روابط با حرات و شور زیاد اما ناپایدار، ترس از رهاشدگی، داشتن تصویر نادرست از خود، بدبینی و شک از جمله ویژگی‌های این گروه است.

اختلال شخصیت نمایشی/هیجانی (Histrionic Personality Disorder) 

• شخصیت نمایشی به ظاهر در جمع بسیار گرم و صمیمی به نظر می‌رسد اما در اساس به دنبال جلب توجه دیگران است و اگر به این توجه دست نیابد بسیار برآشفته می‌شود. او به گونه‌ای زندگی می‌کند که گویی در صحنه تاتر است و در ابراز احساسات معمولا مسیر اغراق را در پیش می‌گیرد. مجموعه ویژگی‌های او باعث می‌شود که به لحاظ تعادل روانی ناپایدار باشد که این امر کار تصمیم‌گیری را برای او سخت می‌کند.

اختلال شخصیت خودشیفته (Narcissistic Personality Disorder)

• شخص مبتلا به اختلال خودشیفتگی در ظاهر خود را بسیار مهم و مستحق نشان می‌دهد و انتظار رفتاری ویژه از دیگران دارد؛ اگرچه این ویژگی‌ها در واقع از عدم حرمت نفس او ناشی می‌شود اما، معمولا به خاطر همین خودخواهی از طرف دیگران طرد می‌شود. تحمل هیچ گونه انتقادی را از دیگران ندارد. از دیگران انتظارات بسیار دارد در حالی که نسبت به احساسات آن‌ها همدلی نشان نمی‌دهد. داشتن انتظارات غیرمنطقی از دیگران، حسادت و این حس که دیگران نسبت به او حسادت می‌کنند باعث می‌شود که نتواند تصمیمات منطبق با واقعیت بگیرد.

گروه C: افرادی با الگوهای اضطراب، استرس و اجتناب:

  اختلال شخصیت اجتنابی (Avoidant Personality Disorder)

• اولین اختلال از سومین گروه اختلالات شخصیت، به کسانی اختصاص دارد که دلمشغولی فراوانی در مورد قضاوت‌های دیگران دارند و چون اغلب این قضاوت‌ها را منفی ارزیابی می‌‌کنند، سعی می‌کنند که کم‌تر در موقعیت‌های اجتماعی قرار گیرند. موقعیت‌های اجتماعی جدید در آن‌ها اضطراب ایجاد می‌کند و احساس بی‌کفایتی می‌کنند. بدیهی است که این افراد در وضعیت‌های شغلی‌ای که مبتنی بر کار تیمی است، نمی‌توانند مشارکت فعالی داشته باشند. تصمیمات آن‌ها اغلب برای اجتناب از موقعیت‌های جمعی و یا ارتباطات بین فردی مشخص گرفته می‌شود.

اختلال شخصیت وابسته (Dependent Personality Disorder)

• شخصیت وابسته، همیشه به دنبال حامی و پشتیبان می‌گردد چرا که به خود و توانایی‌هایش برای مواظبت از خود و تامین نیازهایش اعتماد لازم را ندارد. توانایی اخذ تصمیم به صورت مستقل را ندارد و ترجیح می‌دهد که دیگران برایش تصمیم بگیرند. در برابر تصمیم‌گیرندگان مطیع است؛ حتی اگر با او بدرفتاری شود توانایی ابراز احساس ناخوشایندش را ندارد. معمولا به کسی وابسته می‌شود و در صورت غیاب او دچار آشفتگی می‌شود. به نظر می‌رسد که مشکل اصلی این گروه نداشتن اعتماد به نفس و عزت نفس است.

اختلال شخصیتی وسواسی/جبری(Obsessive-Compulsive Personality Disorder)

• کمال‌پرستی یکی از ویژگی‌های اصلی شخص مبتلا به اختلال وسواسی/جبری است. ذهنش مدام با جزئیات، قوانین و ترتیب انجام امور درگیر است و در مورد این امور انعطافی ندارد. به زندگی عاطفی و تفریح خود اهمیتی نمی‌دهد چرا که به‌طور تمام‌وقت مشغول انجام وظایف شغلی خود است. نمی‌تواند کارها را به دیگران تفویض کند. خسیس است و در مورد پول و امور مالی سخت گیر و انعطاف‌ناپذیر است. در مورد این اختلال، جداگانه دراین مقاله نوشته‌ام. وجود برخی از این ویژگی‌ها در شما یا اطرافیان‌تان لزوما به معنای این نیست که شما یا آن‌ها حتما به یک اختلال شخصیتی مبتلا هستید. هر اختلال مجموعه‌ای از علائم دارد که فرد مبتلا در اغلب موارد حداقل باید نیمی از آن‌ها را داشته باشد و یا دست کم باید علائم اصلی آن را داشته باشد تا این برچسب به  او زده شود. لازم به ذکر است که گاه ممکن است شخص بیش از یک اختلال شخصیتی داشته باشد. بنابراین تشخیص اختلال شخصیتی با فرد متخصص است. شما اگر تعدادی از نشانه‌ها را در خود یا اطرافیان خود می‌بینید و این علائم باعث ناراحتی شما می‌شوند می‌توانید به متخصص مراجعه کنید. هدف من از ذکر این مطالب این بود که ما همیشه تصمیمات‌مان را بر اساس منطق نمی‌گیریم و گاه عواملی که خود ما هم نسبت به آن‌ها آگاهی نداریم در تصمیم گیری‌ها دخالت می‌کنند. آگاهی از این عوامل قدم اول تغییر اختلال‌هاست.