چگونه هوش مصنوعی باعث تحول اقتصادی می‌شود؟

حق نمایندگی تعریفی جدید از نقش هوش مصنوعی در قراردادهای الکترونیکی

تاثیرگذاری هوش مصنوعی بر دنیای اقتصاد را می‌توان از دو دیدگاه متفاوت بررسی کرد. دیدگاه اول، جایگاه هوش مصنوعی در مسائل حقوقی (موضوع بحث این مقاله نیست، اما در این پاراگراف به‌شکل اجمالی به آن اشاره می‌کنیم) و دیدگاه دوم نقش هوش مصنوعی در رونق چرخه اقتصاد یا به عبارت دقیق‌تر کمک به دولت‌ها برای برون‌رفت از مشکلات اقتصادی است. با گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی، مسائل حقوقی فراوانی مطرح شده است. در گستره قراردادها این تأثیر قابل توجه بوده و باعث شده تا نحوه اعمال برخی از مباحث حقوق قراردادها در گستره فضای مجازی مورد مطالعه قرار گیرد. حقوق نمایندگی که تعریفی نسبتا جدید و خاص از هوش مصنوعی در دنیای دادرسی است به نقش حقوقی تاثیرگذار هوش مصنوعی بر عقد قراردادها اشاره دارد که برخی منابع از اصطلاح نمایندگی الکترونیکی برای توصیف آن استفاده می‌کنند. یکی از نکات مهمی که در مباحث دادرسی و هنگام به‌کارگیری گسترده هوش مصنوعی روی آن بحث می‌شود این است که فرآیند انعقاد قراردادهای الکترونیکی از طریق وب‌سایت‌های تعاملی به چه صورتی است و آیا نماینده الکترونیکی (هوش مصنوعی) صرفاً یک ابزار ارتباطی بین طرفین است یا خود دارای شخصیت حقوقی مستقل است یا حتی عنوان و جایگاه دیگری در این فرایند دارد. استفاده از این ابزار هوشمند امری منطقی است، زیرا در آینده‌ای نه چندان دور مالکان وب‌سایت‌ها نمی‌توانند با تک تک مخاطبان از اقصی نقاط جهان به مذاکره و معامله بنشیند، به ویژه این‌که ممکن است صدها یا هزاران خریدار به‌طور همزمان مشغول خرید در وب‌سایت باشند که طبیعی است کار مذاکره و معامله با همه آن‌ها خارج از توان انسانی است. برای اجتناب از این تکرر، مالک وب‌سایت به خریداران اعلام می‌ کند که طرف معامله شما یک الگوریتم هوشمند است و خریداران با علم به حقیقت تصمیم نهایی خود را خواهند گرفت. آن‌چه مهم است این است که باید اعتبار حقوقی چنین معاملات الکترونیکی را تحلیل کرد. برای این منظور، توجه به مبانی حقوقی قراردادها نقش اساسی دارد. مباحث قانونی یک چنین سازوکاری به یک مقاله کاملا مجزا نیاز دارد و باید این مسئله از زوایای مختلف بررسی شود که همان‌گونه که اشاره شد موضوع این مقاله نیست. بنابراین این مبحث را خاتمه می‌دهیم و به سراغ نقش تاثیرگذار هوش مصنوعی بر بهبود چرخه اقتصاد خواهیم رفت. 

مقدمه‌ای کوتاه درباره هوش مصنوعی

در علوم کامپیوتر، هوش مصنوعی به فناوری اشاره دارد که سعی دارد با تقلید توانایی‌های مغز، کارها را به سبک انسان‌ها انجام دهد. کتاب‌های مرجع در حوزه‌ هوش مصنوعی، این علم را دانش مطالعه‌ کارگزارهای هوشمند می‌دانند که چنین تعریف می‌شوند: «هر دستگاهی که توانایی درک محیط و فعالیت با حداکثر شانس موفقیت را داشته باشد مبتنی بر هوش مصنوعی است». درمجموع اصطلاح هوش مصنوعی برای توصیف ماشین‌ها یا کامپیوترهایی به‌کار می‌رود که فعالیت‌های شناختی وابسته به ذهن انسان را به‌خوبی انجام دهند. از میان فعالیت‌های مهم شناختی می‌توان به یادگیری و حل مسئله اشاره کرد.

تکامل فناوری

هنگامی که اینترنت به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت، پویایی قابل تاملی در صنایع مختلف ایجاد کرد که باعث کاهش هزینه‌ها شد. کاهش هزینه توزیع کالاها و خدمات تولد صنعت تجارت الکترونیکی را به ارمغان آورد. برخی شرکت‌ها با تغییرات جدید سازگار شدند و برخی دیگر برای همیشه از گردونه تجارت خارج شدند. به‌طور معمول هنگامی که هزینه یک کالا یا خدمات کاهش می‌یابد، مردم بیشتر از آن استفاده می‌کنند. همزمان با گسترش تجارت الکترونیک و ظهور فروشگاه‌های آنلاین، ضریب نفوذ موتورهای جست‌وجو نیز بیشتر شد. به‌طوری که مردم از لغت‌نامه‌ها و دایره‌المعارف‌ها کمتر استفاده کردند و موتورهای جست‌وجویی مثل گوگل جایگزین آن‌ها شدند. مطالعه‌ای که شرکت مشاوره بین‌المللی PWC انجام داده، نشان می‌دهد تا سال 2030 حوزه هوش مصنوعی به تنهایی ۷/ ۱۵ هزار میلیارد دلار بر اقتصاد جهانی اثر خواهد گذاشت. از این میزان تاثیر، 6.5 هزار میلیارد دلار به دلیل بهبود بهره‌وری صنایع و خودکارسازی و 9.1 درصد به دلیل اثراتی است که این فناوری بر صنایع دیگر دارد. تا سال 2030 بهره‌گیری از هوش مصنوعی و اثرات اقتصادی آن در مناطق جهان متفاوت است. در این میان به ترتیب اقتصاد چین، ایالات متحده، اروپای جنوبی، آسیای توسعه یافته، اروپای شمالی، آفریقا، اقیانوسیه و سایر بازارهای آسیایی بیشترین سود از هوش مصنوعی را خواهند برد. 

حوزه‌های متاثر از هوش مصنوعی 

با توجه به این‌که اطلاعات دولت‌ها و شرکت‌های خصوصی درباره هوش مصنوعی و تاثیرگذاری آن بر رونق اقتصادی بیشتر از قبل شده است، به وضوح مشاهده می‌کنیم که این فناوری تاثیرگذاری زیادی روی سرویس‌ها و خدمات مالی، بهداشت و سلامت، خودروسازی، سیستم‌های حمل و نقل، فناوری ارتباطات و سرگرمی، خرده‌فروشی، انرژی، کارخانه‌ها و صنایع خرد و کوچک خواهد گذاشت. در حال حاضر شرکت‌های بزرگی مثل گوگل، مایکروسافت، فیس‌بوک و آمازون به شدت در حال گسترش فعالیت خود در حوزه هوش مصنوعی هستند و سرویس‌های قابل تاملی مثل Google brain، Facebook Deep Text، AOL و دستیار مجازی گوگل را با اتکا بر هوش مصنوعی توسعه داده‌اند. واقعیت این است که فناوری هوش مصنوعی ظرفیت دگرگونی بازارهای فعلی را دارد و مدل کسب و کار بیشتر شرکت‌های بزرگ را دست‌خوش تغییر خواهد کرد. 

لزوم توجه بیشتر نهادهای حاکمیتی به این فناوری

در حالی که مطالعات زیادی در ارتباط با هوش مصنوعی انجام شده و پروژه‌های تحقیقاتی زیادی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا پیرامون هوش مصنوعی و زیرشاخه‌های آن انجام شده، اما آن چیزی که در واقعیت مشاهده می‌کنیم این است که هنوز هم حوزه‌های کاربردی مهمی وجود دارد که نیازمند توجه نهادهای حاکمیتی کشور است که بی توجهی به این حوزه‌ها باعث از دست رفتن فرصت‌های طلایی می‌شوند، به‌طوری که چالش‌های اساسی زیادی برای صنایع و کسب‌و‌کارهای کشور به وجود خواهند آورد که در آینده غیرقابل جبران است. موضوع قابل تامل مهمی که درباره این فناوری وجود دارد، برنامه‌ریزی بلندمدت و ملی بیشتر کشورها به ویژه کشورهای خارومیانه برای این حوزه است. به‌طور مثال، امارات برای حوزه هوش مصنوعی یک نهاد حاکمیتی و وزارتخانه مجزا ایجاد کرده و تصمیم دارد بخشی از بودجه تولید ناخالص ملی (Gross Domestic Product) و درآمد سرانه این کشور را صرف تحقیق و پژوهش در ارتباط با هوش مصنوعی کند تا بتواند تا سال 2030 به شکل عینی از هوش مصنوعی برای بهبود اقتصاد این کشور استفاده کند. آمارها به وضوح نشان می‌دهند شرکت‌های عضو اتحادیه اروپا به سرعت در حال استفاده از این فناوری هستند. گزارشی که اداره آمار اروپا (Eurostat) منتشر کرده نشان می‌دهد سهم شرکت‌های فعال در اتحادیه اروپا که از فناوری‌های هوش مصنوعی استفاده می‌کنند در سال ۲۰۲۰ به رقم ۷ درصد رسید و در این میان کسب‌وکارهای مستقر در ایرلند از سایر عضوهای این اتحادیه پیشی گرفتند. در میان شرکت‌های دارای بیش از ۱۰ نفر شاغل فعال در اتحادیه اروپا که از فناوری هوش مصنوعی بهره می‌برند به میزان دو درصد از این فناوری برای تجزیه و تحلیل بزرگ داده‌ها استفاده می‌کنند. یک درصد این شرکت‌ها نیز از هوش مصنوعی برای پردازش و تولید زبان یا تشخیص گفتار کمک می‌گیرند و دو درصد آن‌ها نیز این فناوری را برای ایجاد عامل مجازی پاسخگویی به مشتریان استفاده می‌کنند. به‌علاوه، دو درصد شرکت‌ها از هوش مصنوعی در قالب استفاده از خدمات ربات‌ها برای انجام اموری از جمله تمیز کاری، کارهای پرخطر و کمک به مشتریان در خرید یا پرداخت بهره می‌برند. شکل1 درصد شرکت‌هایی که از هوش مصنوعی در اتحادیه اروپا در سال 2020 استفاده کرده‌اند را نشان می‌دهد. در میان ۲۷ عضو اتحادیه اروپا، ایرلند با ۲۳ درصد بیشترین سهم شرکت‌هایی که از فناوری‌های هوش مصنوعی استفاده می‌کنند را به خود اختصاص داده است. در مقابل تنها دو درصد شرکت‌های فعال در لتونی از این فناوری‌ها استفاده می‌کنند که پایین‌ترین حد در میان کشورهای عضو اتحادیه به شمار می‌رود. نکته قابل تاملی که این آمار در اختیار ما قرار می‌دهد، تاثیرگذاری غیرمستقیم به‌کارگیری هوش مصنوعی بر رونق اقتصادی این کشورها است. هنگامی که شما بخش عمده‌ای از فرایندها را خودکارسازی می‌کنید به کاهش مصرف انرژی کمک کرده‌اید و احتمال خرابی در اثر اشتباهات انسانی را کاهش می‌دهید. به‌طور مثال، الگوریتم هوشمندی که برای تمیزکاری استفاده می‌شود، به درستی می‌داند چه بخش‌هایی به تمیزکاری نیاز دارند و باید چه مقدار مایع برای تمیز کردن سطوح استفاده کند. روباتی که مسئولیت آبیاری مزارع را بر عهده دارد با دریافت اطلاعات مناسب قادر به مدیریت میزان آبی است که محصولات کشاورزی به آن نیاز دارند. با توجه به آن‌چه گفته شد، ضروری است که هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از موضوعات جدی مورد توجه تمامی سیاست‌گذاران کشور قرار گیرد. بدون تردید، تحقق این امر می‌تواند در زمینه‌های متعدد دستاوردهای عظیمی در حوزه‌های کشاورزی، بانک‌داری، صنعت، مدیریت مصرف انرژی و نمونه‌های مشابه برای ایران به همراه داشته باشد. 

انقلاب اقتصادی دیجیتال

موسسه تحقیقاتی مك كينزي در گزارشي با بررسي رشد فناوري هوش مصنوعي در جهان بر این باور است که ما در حال خلق هوشي هستيم كه خارج از جسم انسان‌ها و در اقتصاد مجازي قرار دارد. اين فناوری قدرتمند ما را به دوران اقتصادي تازه‌ای وارد مي كند كه قوانين متفاوتي بر آن حاكم است. در این گزارش به این نکته اشاره شده است که حضور هوش مصنوعي در عرصه‌هاي مختلف اقتصاد و عدم حضور نيروي انساني بيان‌گر تحولی عظیم در اقتصاد است كه از مدت‌ها قبل آغاز شده و ماحصل هم‌گرایی فناوري‌هايي مثل اينترنت، رایانش ابري، بزرگ داده‌ها روباتیک، آمار و ریاضیات است. تعامل اين فناوري‌ها با یکدیگر و تاثیرگذاری آن‌ها بر تمامی جوانب جوامع باعث شده تا اقتصاددانان قبول کنند که ما در مركز يك انقلاب اقتصادي ديجيتالي قرار داريم.

برايان آتور پژوهشگر موسسه مك كينزي معتقد است: «فناوري‌هاي ديجيتال، اقتصاد دومي ايجاد كرده‌اند كه اقتصادي مجازي و خودگردان است و اصلی‌ترین ويژگي آن ارایه پیوسته يك هوش بيروني برای كسب‌و‌كارها است. هوشي كه می‌تواند بدون دخالت یا کمترین دخالت نيروي انساني کار کند و کاملا مبتنی بر الگوريتم‌ها است اكنون فرايندهاي كسب‌و‌كار، مهندسي و مالي مي‌توانند از قابليت‌هاي عظيم هوشمندسازي استفاده كنند و اين امكان، فعاليت‌هاي آن‌ها را به شكل چشم‌گيري گسترش داده و اندك اندك فعاليت‌هاي انساني را منسوخ مي‌كند. اين مساله اقتصاد را به دوراني نو و متفاوت وارد كرده است. اقتصاد به نقطه‌اي رسيده است كه در واقع براي هر كس توليد كافي دارد، اما ابزار دسترسي به اين توليدات و خدمات، يعني مشاغل، پيوسته در حال كوچك شدن هستند. بنابراين دوران نويني كه در حال ورود به آن هستيم ديگر دوران توليد نيست و پیرامون این موضوع قرار ندارد که چقدر توليد مي‌شود، بلكه دوران توزيع است، چگونه مردم در آن‌چه توليد مي‌شود سهم دارند.

دکتر جاسم حاجی، رئیس انجمن هوش مصنوعی بحرین پیش‌بینی کرده که وظایف مبتنی بر هوش مصنوعی در چند سال آینده به لطف استفاده از فناوری‌های خودکارسازی در صنایع مختلف به‌طور کاملی متجلی خواهد شد. موسسه PwC پیش‌بینی کرده که هوش مصنوعی تا سال 2030 نقش زیادی در اقتصاد خاورمیانه خواهد داشت و ارزش آن به 300 میلیارد دلار خواهد رسید که دلیل آن پروژه‌های عظیم و موج جدید نوآوری است. 

سال گذشته میلادی شاهد راه‌اندازی آکادمی هوش مصنوعی پلی‌تکنیک بحرین بودیم. در این مرکز برنامه‌های حرفه‌ای مبتنی بر افزایش خلاقیت و نوآوری در زمینه هوش مصنوعی ارائه می‌شوند. در منطقه منا، چند کشور پروژه‌های بزرگی در زمینه شهرهای هوشمند و دولت‌های هوشمند داشته‌اند و هوش مصنوعی را در وزارتخانه‌ها و دانشگاه‌ها نهادینه کرده‌اند. در حالی که پروژه نئوم در مرکز توجه قرار دارد، اما پروژه‌های بزرگی در کشورهای منطقه در حال جریان است.  بر اساس گزارش منتشر شده از سوی موسسه پژوهشی IDC هوش مصنوعی تا سال 2030 نقش بزرگی در اقتصاد جهانی ایفا خواهد کرد و سهم آن به 15.7 تریلیون دلار خواهد رسید که در این میان 6.6 تریلیون دلار آن مربوط به افزایش تولید محصولات است. پروژه نئوم یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های هوش مصنوعی در جهان است که برنامه‌ای 500 میلیارد دلاری برای ساخت یک جامعه شهری با فناوری پیشرفته است. این در حالی است که امارات متحده عربی اولین کشور جهان است که وزیر هوش مصنوعی منصوب کرد.

مك كينزي مي‌افزايد: «در آينده همه چيز از خط‌مشی‌های تجاري تا پروژه‌هاي دولتي يا مقررات بازرگاني تحت تاثیر هوش مصنوعی قرار خواهند داشت. خط‌مشی‌ها، اصول بازار آزاد، ساختارهاي اجتماعي تغيير خواهند كرد. ما هنوز در آغاز اين دگرگوني قرار داريم، اما اين دگرگوني در آينده عميق‌تر و گسترده‌تر خواهد بود. تقريبا هر 20 سال يك بار در انقلاب ديجيتالي دگرگوني بزرگی ايجاد مي‌شود که دستاورد مهمی برای جوامع به همراه دارد. هر دگرگوني ماحصل هم‌گرایی مجموعه‌اي از فناوري‌هاي نوين است و تغييرات نهاديني در اقتصاد ايجاد مي‌كند. تحليل‌گر مك كينزي معتقد است: «اولین دگرگوني در دهه‌های 70 و 80 میلادی باعث پدید آمدن مدارهاي مجتمع شد که باعث شد پردازنده‌ها و حافظه‌هاي کوچک‌تر که امکان نصب آن‌ها روی ماشين‌هاي محاسباتی کوچک‌تر وجود داشت، به محاسبات سرعت زیادی دهند. مهندسان توانستند از برنامه‌هاي طراحي كامپيوتري استفاده كنند، مديران توانستند موجودي انبارها را در زمان حقيقي پيگيري كنند و زمين‌شناسان توانستند لايه‌هاي زمين را شناسايي و احتمال وجود نفت در آن‌ها را محاسبه كنند. اقتصاد نخستين بار از مساعدت جدي كامپيوتري برخوردار شد. دگرگوني دوم در دهه‌ 90 میلادی و هزاره سوم ميلادي اتفاق افتاد و اتصال فرايندهاي ديجيتالي را پدید آورد. كامپيوترها، شبكه‌هاي محلي و جهاني از طريق ارتباطات تلفني، فيبر نوري و ماهواره‌اي به يكديگر متصل شدند. اينترنت به ماهيتي تجاري تبديل شد، خدمات وب پا به عرصه نهاد و فناوري ابري امكان اشتراك داده‌هاي كامپيوتري را فراهم آورد. ناگهان همه چيز با يكديگر ارتباط پيدا كرد. در اينجا اقتصاد مجازي ماشين‌ها، نرم‌افزارها و فرايندهاي متصل به هم شكل گرفتند، جايي كه امكان انجام ديجيتالي اقدامات فيزيكي به وجود آمد و اهميت موقعيت مكاني جغرافيايي از بين رفت. دگرگوني سوم از سال 2010 ميلادي آغاز شده و هنوز در جریان است كه در نگاه اول مهم به نظر نمي‌رسد. این تحول با استفاده گسترده از حس‌گرهای ارزان‌قیمت آغاز شده است. در 10 سال گذشته آنچه اهميت زیادی داشته، توسعه روش‌ها و الگوريتم‌هاي هوشمند براي شناسايي اشياء و انجام كار مورد نظر است. به‌طوری که توانستیم به بينش كامپيوتري،  قابليت ماشين‌ها براي شناسايي اشياء و پردازش زبان طبيعي، قابليت گفت‌وگو با يك كامپيوتر مشابه انسان و موارد این چنینی دست پیدا کنیم.» برايان آتور پژوهش‌گر مك كينزي می‌گوید: «ماهیت این هوش مهم نيست، بلكه مهم اين است كه هوش مورد نظر ديگر در مغز نيروي كار نیست، بلكه از آن خارج شده و به اقتصاد مجازي و درون تعاملات ميان الگوريتم‌هاي هوشمند وارد و به هوشي بيروني تبديل شده است. اقتصاد مجازي محدود به اينترنت اشياء نيست، بلكه منبعي از عمل يا اقدام هوشمندانه است که خارج از توانایی نيروي كار انساني است».

برخي شركت‌ها مي‌توانند از قابليت‌هاي هوش جديد مانند تشخيص چهره يا صدا براي خودكارسازي محصولات، خدمات و زنجيره‌هاي ارزش افروده استفاده كنند. تغييرات بيشتر زماني ايجاد مي‌شوند كه شركت‌ها تكه‌هاي هوش خارجي را به يكديگر متصل كرده و با آن‌ها الگوهاي كسب و كار جديد مي‌آفرينند.

تعدیل نیرو با محرک‌های هوشمند

در تمام صنايعي كه فرايند خودكارسازي در آن‌ها اجرایی شود، ماشين‌ها جاي انسان‌ها را مي‌گيرند، به‌طوری که اين صنايع از واحدهاي خودکارسازی شده و هوشمند براي بازسازي ساختار عملكرد خود استفاده مي‌كنند. به اين ترتيب صنايع در شكل و قالب كنوني خود ديگر وجود نخواهند داشت. نكته مهم اين است كه مزاياي پيشگام بودن در چنین بازار اقتصادي محدود است. مالكيت عناصر و مولفه‌هاي هوش بيروني آسان نيست، زیرا آ‌ن‌ها گرايش دارند به حوزه‌هاي عمومي وارد شوند. به‌علاوه، مالكيت داده‌ها به آساني ممكن نيست و دسترسي به آن‌ها از طريق منابع غيراختصاصي امكان پذير است.

کلام آخر

در آينده مي‌توان شركت‌هاي بزرگ فناوري و منابع مشترك، آزاد و خودگردان را مشاهده كرد. تمامی نشانه‌ها به این نکته اشاره دارند که در آینده نزدیک شاهد ظهور بي‌شمار و خارج از تصور صنايع جديد خواهیم بود. با این توصیف مشاهده می‌کنیم هیچ راه گریزی از فناوری نیست و اگر به دنبال آن هستیم تا همسو با جهان گام برداریم، مجبور هستیم سرمایه‌گذاری قابل توجهی روی این فناوری و به ویژه پرورش نیروهای متخصص انجام دهیم.