فراتر از بیکارخانهها!
عبارت fabless یا «تولید بدون ساخت» یا به بیانی دیگر «بیکارخانه» در صنعت نيمهرساناها عبارت ناآشنایی نيست. بیکارخانهها، شرکتهایی هستند که تراشههایشان را خودشان طراحی میکنند، اما، خطوط توليد اختصاصی ندارند و از اينرو توليد فيزيکی طرحهای خود را به شرکتهای ديگر میسپارند. انويديا، کوالکام و ایامدی، از جمله همين شرکتهای بیکارخانهاند. مدل تجاری fabless هزينه توليد تراشه را برای اين شرکتها بسيار کاهش میدهد، اما معايبی هم دارد. برای مثال، به سبب اینکه کارخانههای تولید تراشه متعلق به خود اين شرکتها نيستند، ظرفيت و کيفيت توليد و خطزمانی آن تا حدودی از کنترلشان خارج است. هرچند اين موضوع بهخودی خود اغلب مشکلی ايجاد نمیکند، در مواقعی ممکن است پيامدهای تأثيرگذاری داشته باشد. اما، جدا از دو مدل رايج فوق در صنعت نيمه رساناها، مدل تجاری سومی هم وجود دارد که اساس کار آرم بر آن استوار است. آنچه که آرم عرضه میکند، فقط طرح و نقشه و معماری است و اين شرکت، نه بهطور مستقيم (مانند اينتل) و نه غيرمستقيم (مانند انويديا و کوالکام)، هرگز خود را با فاز توليد فيزيکی تراشهها درگير نمیکند. درواقع، آنچه که آرم برای فروش عرضه میکند، شامل دستورالعملهای معماری (ISA)، طرح ريزپردازندهها، هستهها، اجزای داخلی و بهطور خلاصه محصول فکری است. درنتيجه، توسعه و پيادهسازی اين طرحها و توليد فيزيکیشان به آرم ارتباطی ندارد و وظيفه خود خريدار است که اين طرحها را سرانجام به تراشههای سيليکونی تبديل کند. کسی که میخواهد محصولات فکری آرم را مبنای طراحی و ساخت تراشههای خود قرار دهد بايد مجوز يا گواهینامه رسمی استفاده از آنها را دريافت کند و با توجه به نوع گواهینامه، بابت آن پول بپردازد. برخی از مشتريان آرم شرکتهای بیکارخانه هستند (مانند انويديا و کوالکام) و برخی ديگر خطوط توليد اختصاصی دارند (مانند سامسونگ).
آرم چگونه کار میکند؟
فهم مدل تجاری آرم ساده است. گواهینامههای آرم از ديدگاه کلی سهگونهاند: گواهینامه پردازنده (Processor)، گواهینامه بسته بهينهساز پردازنده يا POP (سرنام Processor Optimization Pack) و گواهینامه معماری (Architecture). گواهینامه پردازنده، مجوزی است برای استفاده از نقشه پردازندههای گرافيک يا ريزپردازندههایی که طراحان و مهندسان آرم آنها را طراحی کردهاند. کسی که چنين مجوزی را از آرم دريافت کرده باشد، میتواند پردازنده مربوطه را بههر صورت و ترکيبی که میخواهد پياده کند، اما، عملاً اجازه ندارد در طرح و نقشه آن تغييری پديد بياورد. برای مثال، تراشه Exynos 5 Octa را در نظر بگيريم که سامسونگ در آن ترکيبی از چهار هسته Cortex A7 و چهار هسته Cortex A15 بهکار گرفته است، اما طرح بنيادی اين هستهها همانی است که از درب شرکت آرم بيرون آمده است. زيرا، مجوز سامسونگ برای پيادهسازی اين هستهها، مجوز پردازنده است. البته، آرم برای پيادهسازی اين طرحها روی سيليکون راهحلهایی هم ارائه میدهد، اما درنهايت خود شما و گروه پيادهسازی فيزيکی شرکتتان بايد اينکار را انجام دهید و بهترين نسبت فرکانس به برق مصرفی را از طرح خريداریشده استخراج کنید.
گونه ديگری از گواهینامه آرم، POP يا «بسته بهينهساز پردازنده» نام دارد. اگر شرکتی در پيادهسازی فيزيکی تراشهها، تخصص و تبحر لازم را نداشته باشد، میتواند يکی از طرحهای بهينه پردازندههای آرم را دريافت کند و سپس پيادهسازی فيزيکی آن طرح آماده و بهينه را به يکی از کارخانههای تراشهساز بسپارد. کارایی تراشههایی که براساس اين طرحهای بهينه توليد میشوند تا حدی تضمين شده است. گواهینامه POP برای کسانی مناسب است که به پيادهسازی بسيار خوبی نياز دارند، اما خودشان نمیتوانند اينکار را انجام دهند. برای مثال، Cortex A8 را در نظر بگيريد که اپل و سامسونگ هر کدام پيادهسازی فيزيکی خاص خود را از آن اقتباس کردند. درنتيجه اينکار، در مقايسه با بسياری ديگر از طرحهای مبتنیبر همين هسته، به فرکانس /برق مصرفی نسبتاً بهتری دست يافتند. اپل و سامسونگ برای بهينهسازی طراحی Cortex A8 از فناوری شرکتی با نام Intrinsity سود بردند، اما همه شرکتها امکانات و بودجه کافی برای اجرای چنين کارهایی ندارند. بنابراین، چنين شرکتهایی با دريافت گواهینامه POP، طرحی آماده و بهينه و همچنین بدون نياز به تغييری خاص، میتوانند آنرا به خطوط توليد شرکتهای کارخانهدار بسپارند.
سومين گونه از گواهینامههای آرم، گواهینامه معماری است. در اينجا، آرم مجوز يکی از معماریهای خود (مانند ARMv7 يا ARMv8) را در اختيار مشتری قرار میدهد و خريدار آزاد است که معماری مربوطه را آنگونه پيادهسازی کند که خودش میخواهد. دو نمونه نامآشنا از محصولاتی که براساس اين مجوز آرم پديد آمدند، پردازندههای Krait کوالکام و Swift اپل هستند که معماری زيرساختی هر دوی آنها محصول فکری شرکت آرم است. در اين مثال، کوالکام و اپل هر يک پيادهسازی خاص خودشان را از مجموعه دستورهای معماری يا ISA آرم داشتهاند. آنچه که مشتريان با اخذ اين گواهینامه از آرم دريافت میدارند، کتاب اطلاعات معماری مربوطه و نيز آزمايشهای ويژهای است که آرم انجام میدهد تا سازگاری تراشه با مجموعه دستورهای معماری آشکار شود. علاوهبر اين، آرم برای کمک به خريدار در پیادهسازی طراحی مدنظرش پشتيبانیهایی را هم ارائه میکند. اما در اصل کل فرآيند طراحی، پيادهسازی و تأييد اعتبار طرح ريزپردازنده را خود خريدار بايد انجام دهد.
هماکنون از حدود هزار گواهینامه آرم در بازار که به 320 خريدار و شريک تجاری ارائه شده است، فقط 15 شرکت از آرم گواهینامه معماری دريافت کردهاند، زيرا بهرهگيری از چنين گواهینامه فراگيری به دانش، تخصص و بودجه زيادی نياز دارد.
آرم چگونه پول درمیآورد؟
شرکتهایی مانند ایامدی، اينتل، انويديا و کوالکام با فروش تراشههایشان درآمد کسب میکنند. اما کسبوکار آرم متفاوت است و تمام درآمد اين شرکت از فروش مجوز استفاده از محصولات فکریاش تأمين میشود. ساختار درآمدزایی آرم با مدلهای متعارف کسبوکار در اين صنعت فرق دارد. کسانی که مجوزهای آرم را دريافت میکنند بايد دو نوع هزينه بپردازند: يکی هزينه آپفرانت (upfront) و ديگری رويالتی (royalty). البته، در اين ميان بابت خُرده موارد ديگری همچون پشتيبانی نيز هزينههای جداگانهای دريافت میشود. آپفرانت پولی است که خريدار بهصورت «پيشپرداخت» يا بيعانه، پس از بستن قرارداد استفاده از طراحیهای آرم، به حساب اين شرکت واريز میکند. اينکه خريدار، طراحی يادشده را روی سيليکون پياده کند يا نه، به خودش مربوط است و در هر صورت بايد اين هزينه را بپردازد. منظور از رويالتی، «بهره مالکانه» است و بهازای هر تراشهای که در بازار بهفروش میرود، محاسبه میشود. يعنی، پس از آنکه خريدار، طراحی آرم را روی سيليکون پياده کرد و به صورت تراشه فيزيکی بهفروش رساند، بايد درصدی از قيمت کل هر تراشهای را که بهفروش میرود، بهعنوان رويالتی يا بهره مالکانه به آرم بپردازد. روشن است که هرچه شمار تراشههای مبتنی بر طرحها و معماریهای آرم در بازار بيشتر باشد، درآمد اين شرکت از راه اخذ بهره مالکانه از شرکتهای مشتري نيز افزايش میيابد. مبلغ آپفرانت يا پيشپرداخت به پيچيدگی طرحی بستگی دارد که میخواهيد امتياز استفاده از آن را دريافت کنيد. مبلغ پيشپرداخت معمولاً از 1 ميليون تا 10 ميليون دلار در تغيير است و البته، گزينههای ارزانتر يا گرانتری هم وجود دارند. در مقابل، همانگونه که اشاره شد مبلغ رويالتی يا بهره مالکانه بهازای هر تکتراشه بهفروش رفته در بازار دريافت میشود. هزينه رويالتی معمولاً یک تا دو درصد قيمت فروش هر تراشه است. هر دو هزينه، يعنی پيشپرداخت و بهره مالکانه، را میتوان بهصورت توافقی و ضمن رايزنی با شرکت آرم تعيين کرد. اگر در يک طرح از چند هسته آرم استفاده شود، آرم به خريدار تخفيف میدهد. در ضمن، طرح گذرگاهها/ واسطهای مدار تراشه شامل هيچ هزينهای نيست و خريدار در اصل فقط بابت طراحی سیپیيو/جیپیيو پول میپردازد. حدود شش ماه طول میکشد تا هريک از متقاضيان گواهینامههای آرم با وکلای اين شرکت به توافق برسند، مراحل رسمی را پشت سر بگذارند و سرانجام قرارداد امضا کنند. پس از آنکه خريدار، گواهینامه آرم را دريافت کرد ممکن است سه تا چهار سال طول بکشد تا طراحی خريداریشده بهصورت تراشههای فيزيکی پيادهسازی شود و به فروش برسد. اما، پس از آن شرکت مربوطه میتواند توليد و فروش همان طرح و تراشه را تا 20 سال ديگر نيز ادامه دهد.
حدود 80 درصد شرکتهایی که با آرم قرارداد امضا میکنند، موفق میشوند طرحهای خريداریشده را روی سيليکون پياده کنند و تراشههایشان را بفروشند.
20 درصد باقیمانده نيز يا به تصاحب ديگر شرکتها درمیآيند و يا به هر علت ديگری موفق بهاين کار نمیشوند.
بهرههای مالکانه حدود 50 درصد کل درآمدهای آرم و پيشپرداختها حدود 33 درصد درآمد اين شرکت را تشکيل میدهند، باقی درآمدها نيز از راه فروش ابزارهای نرمافزاری و پشتيبانی فنی کسب میشود. با اينکه درآمدهای آرم خوب (و رو به رشد) است، اما هنوز شرکت نسبتاً کوچکی است. در سال 2012 آرم درآمدی 913 ميليون دلاری بهجيب زد.
باتوجه به شمار زياد طراحیهای آرم در بازار (و بزرگی برخی از شاخصترين مشتريان آن)، بهنظر میرسد اين شرکت بايد نرخ بهره مالکانه محصولات فکریاش را کمی افزايش دهد.
مدل تجاری آرم بهراستی در دنيای نيمهرساناها منحصر بهفرد است و تفاوت و تمايزش زمانی آشکارتر میشود که آن را با مدل کسبوکار اينتل مقايسه میکنيم. معماریهای اينتل متعلق به خودش است که براساس همين معماری طرح تراشههای جديدی را پديد میآورد و سپس اين طرحها را در کارخانههای خود به تراشههای فيزيکی تبديل میکند. چنين ساختاری را ساختار عمودی میناميم، زيرا، همه فرآيند توليد را خود آن شرکت مرحلهبهمرحله انجام میدهد. اينتل با همين الگو توانسته است در گذر سالها، بازار تراشههای دسکتاپ را به سيطره خود درآورد. اما، در دنيای موبايل اوضاع بسيار متفاوت است.
هر پردازنده موبايل کمتر از 10 درصد هزينه کل دستگاه را بهخود اختصاص میدهد. در واقع، ما با تراشههایی سر و کار داريم که هزينه آنها درصدی تکرقمی از بهای کل دستگاه است (برای مثال قيمت تراشه مجتمع يا SoC يک دستگاه 400 دلاری، حدود 15 دلار است که میشود 3.75 درصد کل ارزش دستگاه). آرم در چنين بازاری پيشتاز است و اينتل در مقايسه با آن هنوز جايگاه درخوری ندارد. البته، اينتل بر اين باور است که روش جاری در اين بازار سرانجام دگرگون خواهد شد و با افزايش پيچيدگی تراشههای فوقموبايل، هزينه آنها نيز افزايش خواهد يافت.
نگاهی دقيقتر به گواهینامههای آرم
هرچند گفتيم که مجوزها يا گواهینامههای رسمی استفاده از محصولات فکری آرم را در صورت ظاهریاش میتوان در سه گونه کلی (پردازنده، POP و معماری) دستهبندی کرد، اما همين سه گونه کلی در واقع شامل هفت گزینهاند که جزئيات و کاربرد هر يک از آنها با ديگری متفاوت است و در کنار هم طيفی را تشکيل میدهند که باتوجه به مؤلفههای خاصی میتوان آنها را در يک ساختار هرمی بازنمایی کرد. در اين ساختار هرچه از کف هرم به سوی چکاد آن بالاتر میرويم، هزينه اخذ گواهینامهها و البته آزادی عمل خريداران آنها افزايش میيابد.
• آموزشی پژوهشی:
سادهترين، کمهزينهترين و البته محدودترين گواهینامه آرم، Academic/Research يا «آموزشی/پژوهشی» نام دارد و همانگونه که از نام آن برمیآيد برای دانشگاهها و مراکز آموزشی/پژوهشی درنظر گرفته شده است. اين گواهینامه عملاً رايگان است و در قبال دريافت آن هيچ هزينهای نمیپردازيد، اما در مقابل اجازه نداريد براساس آن طرحی را بهفروش برسانيد. مراکز آموزشی/ پژوهشی میتوانند با اين گواهینامه دانشجويان/مهندسان خود را با يک معماری خاص آشنا کنند يا از آن برای شبيهسازی کار تراشهها بهره ببرند. طرح خريداری شده براساس اين گواهینامه، يک طرح کامل نيست و درصورت پیادهسازی روی سيليکون کار نمیکند.
• Design Start:
يک پله که در هرم بالاتر میآييم به گواهینامه DesignStart میرسيم. در اينجا نيز اجازه نداريد طرحها را بهفروش برسانيد و به همین دلیل است که هزينه آن بسيار اندک و عملاً نزديک به صفر است. اين گواهینامه کمهزينه نيز تا اندازهای مانند گواهینامه نخست است، اما دستکم در دو مورد تفاوت دارد: يکی اينکه بيشتر برای واحدهای آموزشی/پژوهشی شرکتها مناسب است؛ يعنی رويکردی تجاری دارد و ديگر اينکه اگر طرح تراشه خريداریشده روی سيليکون پياده شود، واقعاً کار میکند.
• چند کاربردی / تک کاربردی:
پله سوم جايگاه گواهینامه Multi/Single Use يا چندکاربردی/تککاربردی است. شرکتی را تصور کنيد که برای يکی از پروژههای خود به هسته خاصی نياز دارد تا آن را تنها در يکی از محصولات خود پياده کند. پيشنهاد آرم در چنين مواقعی دريافت گواهینامه Single Use يا استفاده تکباره است. مبلغ پيشپرداخت بابت مجوز استفاده تکباره از سیپیيوی کلاس Cortex A چيزی حدود یک ميليون دلار است و دو درصد قيمت فروش هر تراشه نيز بهعنوان بهره مالکانه دريافت میشود. اين گواهینامه برای استارتآپها يا مراکزی مناسب است که برای مثال، قصد دارند طرحی بسيار خاص را در گسترهای محدود پياده کنند. اما، شرکتهای بزرگتری که محصولات گوناگونی به بازار عرضه میکنند، روی دوم اين سکه را که مجوز چندکاربردی يا Multi Use است، مفيدتر خواهند يافت. مجوز چندکاربردی هزينه پيشپرداخت بيشتری دارد، اما درعوض آزادی عمل بيشتری بهشما میدهد. با اين مجوز میتوانيد در يک بازه زمانی مشخص (مثلاً سه ساله)، طرح سیپیيوی خريداریشده از آرم را در هر تعداد محصول مجزا که میخواهيد، پياده کنيد. پس از اينکه آن بازه زمانی مشخص به پايان رسيد ديگر نمیتوانيد طرح جديدی از آن پردازنده را روی محصول ديگری پياده کنيد.
• Term:
در پله چهارم گواهینامه Term را میبينيم. گواهینامه Term را میشود گسترش يا افزودهای بر گواهینامه چندکاربردی قلمداد کرد، با اين تفاوت که میتوانيد در يک بازه زمانی مشخص آن را در هر تعداد محصول متنوعی که میخواهيد بهکار ببريد. اين مجوز برای حيطههایی مانند دستگاههای توکار يا خودروهایی کارآمد است که چرخه زمانی درازمدتی دارند. با چنين مجوزی میتوانيد خود را با تغيير فناوری در گذر زمان وفق دهيد.
• Perpetual:
طبقه پنجم هرم به گواهینامه هميشگی (Perpetual) تعلق دارد. مجوزهای چندکاربردی هميشگی در بين شرکتهای بزرگتر رايجترند. با اين مجوز میتوانيد يک هسته خاص را تا ابد و در هر تعداد وسيله که خواستيد، استفاده کنید. هستند مشتريانی که بسته به حيطه فعاليتشان (از جمله در صنعت)، طرحی از يک هسته يکسان را 10 تا 20 سال پیوسته مورد استفاده قرار میدهند و برخلاف دنيای موبايل و گجتهای کامپيوتری، لازم نيست که همیشه از هستهها و تراشههای سريعتر و کارآمدتری استفاده کنند. مجوز Term و Perpetual خيلی شبيه به هم هستند با اين تفاوت که در Perpetual بازه زمانی مطرح نيست. يعنی، اگر میخواهيد براساس يک هسته، تراشههای متعددی طراحی کنيد و هر يک از اين تراشهها چرخه حياتی درازمدتی داشته باشند، مجوز همیشگی بهترين انتخاب شما است. اگر به تراشههایی فکر میکنيد که قرار است سالها در جاهایی مانند هواپيماها، کنترلکنندههای گرمايشی/ سرمايشی ساختمانها و تأسيسات زيرساختی ايفای نقش کنند، به اين مجوز نياز داريد.
• Subscription:
به چکاد هرم نزديکتر میشويم. پله ششم به گواهینامه جالبی متعلق است که Subscription نام دارد و میتوان آن را مجوزی ويژه برای شرکای آرم قلمداد کرد. گفتيم گواهینامه جالبی است، زیرا شرکتهایی که اين مجوز را دريافت میکنند برای مدتی مشخص و محدود، به تمام گنجينه و موجودیهای فکری آرم دسترسی خواهند داشت. بديهی است که هزينه پيشپرداخت چنين مجوزی گزاف خواهد بود (برای مثال 10 ميليون دلار)، اما در برخی پروژههای کلان که به چندين محصول فکری آرم نياز دارند، کاملاً مقرون به صرفه است و بهتر از آن است که بابت مجوز استفاده از چند محصول فکری آرم، تکتک هزينه شود.
• Architecture:
و سرانجام بر بلندای هرم گواهینامههای آرم، نام گواهینامه معماری (Architecture) را خواهيم يافت. اين مجوز گرانقيمتترين مجوز موجود است و از ميان 320 مشتری آرم تنها 15 شرکت چنين مجوزی را خريداری کردهاند که سه خریدار آن عبارتند از: ماروِل، اپل و کوالکام. علت اينکه آن را گواهینامه معماری نام نهادهاند اين است که خريدار واقعاً طرح آمادهای از يک هسته را دريافت نمیکند، بلکه مجموعه دستورها و مشخصههای هسته در اختيارش قرار میگيرد و آرم نيز برای ارزيابی سازگاری آن آزمايشهایی را انجام میدهد.
سه برگزيده
همانطور که گفتیم خود آرم هيچ تراشهای توليد نمیکند، بنابراین منطقی است که برای بقای خود شرکایی داشته باشد و بداند که اين شرکا برخی از بهترين و نوترين تراشههای دوران خود را توليد میکنند. هر چه اين شرکا تراشههای بهتر و بيشتری توليد کنند، درآمد آرم نيز از راه دريافت پول و بهره مالکانه افزايش میيابد. راهبرد کنونی آرم اين است که برای هر ريزپردازنده جديدی که طراحی میکند تا سه شريک تجاری را برمیگزيند. اين سه شرکت، شرکایی هستند که محصولاتشان همزمان به بازارهای گوناگون گسيل میشود. با اينکه ما نام آرم را در دنيای اسمارتفونها و تبلتها بيشتر شنيدهايم، اما معماریهای اين شرکت در ديگر حيطههای صنعتی، خانههای ديجيتال، تلويزيونها و... نيز بهکار میروند. سه شرکت برگزيده از مزيت ويژهای برخوردارند، به اين ترتيب که وقتی آرم ريزمعماری جديدی را در دست توسعه دارد، آن سه شرکت میتوانند پيش از ديگران از جزئيات آن آگاه شوند. آنها نيز در ازای اين امتياز ويژه، در رفع نقص و آزمايش طرحهای جديد به آرم کمک میکنند و حتی ديدگاههای خود را مستقيم به اطلاع اين شرکت میرسانند.
و اين بازار...
ارزش کل تراشههایی که مشتريان طرحها و معماریهای آرم در سال 2012 بهفروش رساندند، حدود 8.7 ميليارد دلار بود. بسياری از ابزارها و گجتهای ديجيتال امروزی يک يا چند هسته آرم را بهخدمت گرفتهاند. اگر به درون اسمارتفونتان نگاهی بياندازيد، بيش از يکی دو هسته آرم را در آن مییابید، زیرا دامنه کاربرد آنها به ريزپردازنده محدود نيست و در اجزایی مانند مودم دستگاه نيز بهکار گرفته میشوند. جالب است که بازار دستگاههای فوقموبايل تقريباً در سيطره آرم است (بيشتر از 90 درصد)، اما بيش از نيمی از فروش اين شرکت در حيطههای ديگر رقم میخورد و انتظار میرود تجارتهای کلان، خانههای ديجيتال، تلويزيونها و... در سالهای آينده، گستره تجارت آرم را از آنچه که هست فراتر ببرند. آرم پيشبينی میکند که مشتريانش تا سال 2017 سالانه 41 ميليارد قطعه تراشه بفروشند. در ميان مشتريان آرم، هم تراشهسازان بیکارخانه بهچشم میخورند و هم شرکتهای کارخانهدار و هيچ عضوی در اين زنجيره از سوی ديگر اعضا تهديد نمیشود؛ زیرا، رويکرد چنين مدلی در تأمين تراشهها، بسيار دموکراتيک و شراکتمحور است و اين يکی از علتهایی است که تاکنون در موفقيت مدل کسبوکار آرم مؤثر بوده است.
اينتل از سال 2008 بهاين سو همواره کوشيده است که در دنیای اسمارتفونها و تبلتها همان جايگاهی را به دست آورد که در دنيای دسکتاپها و سرورها از آن خود کرده است، اما نتيجه تلاشهای اين شرکت، در حيطه موبايل، هرگز با جايگاه درخشانش در دنيای دسکتاپها و سرورها مقایسهپذیر نيست.
اينتل بهرغم برخورداری از محصولات فکری و دانش پيشرفته مورد نياز برای ورود به بازار تراشههای موبايل، از سال 2012 به بعد بود که توانست کمکم به موقعيتهایی دست يابد. اما، اينک بهنظر میرسد که اوضاع رو به بهبود است و فناوری روز اينتل در ليتوگرافی تراشههای SoC و نيز ريزمعماری ارتقايافته اتم اين شرکت، از ظرفيتهای لازم برای رقابت در بازار يادشده برخوردارند. آنچه بديهی است اينکه اينتل برای تبديل شدن به يکی از بزرگان بازیگردان اين حيطه بايد رو در روی ARM Holdings صفآرایی کند؛ رقيبی که جثهای هرچند خُرد، اما نيرو و نفوذی شگرف دارد.
ماهنامه شبکه را از کجا تهیه کنیم؟
ماهنامه شبکه را میتوانید از کتابخانههای عمومی سراسر کشور و نیز از دکههای روزنامهفروشی تهیه نمائید.
ثبت اشتراک نسخه کاغذی ماهنامه شبکه
ثبت اشتراک نسخه آنلاین
کتاب الکترونیک +Network راهنمای شبکهها
- برای دانلود تنها کتاب کامل ترجمه فارسی +Network اینجا کلیک کنید.
کتاب الکترونیک دوره مقدماتی آموزش پایتون
- اگر قصد یادگیری برنامهنویسی را دارید ولی هیچ پیشزمینهای ندارید اینجا کلیک کنید.
نظر شما چیست؟