سیستم و تفکر سیستمی

قسمت اول- پوست‌اندازی یا خون‌ریزی

قسمت دوم - بازی با آتش: هوش مصنوعی قدرت‌طلب و فریب‌کار

قسمت سوم- هوش مصنوعی، مرگ و دغدغه‌های اگزیستانسیال

 قسمت چهارم- هوش مصنوعی، یک انقلاب سیستمی

 قسمت پنجم- هوش مصنوعی و تفکر سیستمی

 قسمت ششم- سیستم و تفکر سیستمی

اگر روانپزشک به آقای انسان گفته بود که علت حمله وحشتش پخش نامنظم پیک‌های عصبی (Neurotransmitter) در مغز است، اگرچه درست گفته بود اما، این تمام ماجرا نبود. در شکل‌گیری پدیده پیچیده‌ای مانند پنیک‌اتک، چندین عامل دست‌به دست هم می‌دهند.

اما به‌جای این کار، دکتر به عوامل زیادی اشاره کرد. در واقع به سیستم‌های زیادی که در درون یک سیستم بزرگ‌تر وجود دارند. تفکر سیستمی به دنبال یک عامل به‌عنوان ریشه موضوعات نیست بلکه به تاثیر متقابل پدیده‌ها بر یک‌دیگر تاکید دارد. 

تفکر سیستمی، تنها به تعداد معدودی از افراد آکادمیک تعلق ندارد، بلکه بسیاری از مردم چه در زندگی کاری خود و چه در زندگی شخصی از این نوع تفکر استفاده می‌کنند تا عمق بیشتری به تحلیل‌های خود بدهند. در تربیت کودکان داشتن نگاه سیستمی باعث می‌شود که بروز یک پدیده در آن‌ها، مانند پرخاشگری را به عوامل نامربوط ربط ندهیم، بلکه بدانیم که این یکی از اعمالی است که در مرحله خاصی از رشد ممکن است رخ دهد. در اقتصاد تنها تورم را به‌عنوان علت نهایی مشکلات معرفی کردن، در واقع چشم‌پوشی بر عوامل دیگر مانند بی‌ارزش شدن پول ملی، افزایش بیش‌ازحد نقدینگی، مدیریت نادرست منابع و... است. به همین ترتیب، داشتن نگاه سیستمی به پدیده‌های محیط زیست، بیکاری، فرار استعداد‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌های بین‌المللی و امثال آن‌ها کمک می‌کند که با عمق بسیار بیشتر به بررسی و تحلیل آن‌ها بپردازیم. جهان امروز جهانی پیچیده و پر از سیستم‌هایی است که هر کدام به‌تنهایی و یا در تعامل با سایر سیستم‌ها، بر اطراف خود اثر می‌گذارند. شناخت این سیستم‌ها و اجزا و چگونگی کارکرد آن‌ها، یکی از نقاط شروع شناخت جهان امروز است.

سیستم و تفکر سیستمی، مبحثی بسیار وسیع و مهم است. کتاب‌ها و مقالات زیادی در این حوزه تالیف شده و درس‌های مهم دانشگاهی به آن اختصاص داده شده است. بنا به ماهیت این یادداشت خیلی نمی‌توانم در این زمینه عمیق شوم اما از شما دعوت می‌کنم که در این زمینه مطالعه کنید. یکی از بهترین منابعی که در این زمینه به زبان فارسی می‌توانید بیابید سایت متمم (motamem.org) است که درس‌ها و بخش ویژه‌ای برای این موضوع تدارک دیده است.

سیستم

سیستم را معمولا مجموعه‌ای از اعضا دانسته‌اند که با شیوه‌های مشخص با هم در ارتباط هستند و هدف خاصی را تعقیب می کنند. تغییر در هرکدام از این اجزا می‌تواند به تغییر در سایر اجزا، روابط میان آن‌ها و تغییر کل سیستم منجر شود.

ویژگی‌های سیستم

سیستم‌ها ویژگی‌هایی دارند که آن‌ها را از موارد دیگر مجزا می‌کند. متفکران مختلف برای سیستم‌ها ویژگی‌های گوناگونی در نظر گرفته‌اند. من در این‌جا قصد بررسی همه آن‌ها را ندارم. اما به چند مورد که به نظرم مهم می‌آیند اشاره می کنم.

1.  رابطه دوسویه اجزای یک سیستم

ما هر مجموعه‌ای از اجزا را نمی‌توانیم سیستم بنامیم. به‌عنوان مثال، به مجموعه‌ای از سنگ‌ریزه‌ها که در یک قوطی ریخته شده باشند سیستم نمی‌گویند. این مجموعه اگر چه از چندین عضو تشکیل شده است، اما اجزا با هم رابطه‌ای ندارند. در حالی که سیستم به مجموعه‌ای از اجزا اطلاق می‌شود که عضوها در یک رابطه و نظم مشخص با هم ارتباط دارند. به این رابطه و نظم ساختار سیستم می‌گویند. در عین حال سیستم نیز با محیط اطراف خود در تعامل است.

همان‌گونه که در یادداشت شماره پیش هم ذکر کردم، بدن ما به‌عنوان یک سیستم در نظر گرفته می‌شود. یک سیستم پیچیده که خود از چندین عضو تشکیل می‌شود. در اغلب موارد این اجزا نیز سیستم‌های کوچک‌تری هستند مانند سیستم گوارش یا سیستم اعصاب مرکزی.

2.  سیستم، واقعیت و ذهن

 سیستم‌ها اساسا پدیده‌های هستند که ما در ذهن خود تجسم می‌کنیم؛ اگرچه، گاه نظیر آن‌ها تقریبا به همان شکل در واقعیت وجود دارند و گاه به آن صورت موجود نیستند و این ذهن ماست که آن‌ها را در کنار هم قرار می‌دهد. به‌عنوان نمونه به سیستم گوارش توجه کنید. سیستم گوارش که از دهان شروع می‌شود و تا انتهای روده بزرگ ادامه دارد، تقریبا همه اجزای آن را می‌توان دید. دهان و دندان‌ها، بزاق، مری، معده، کبد و روده برخی از این اجزا هستند. این اجزا هر کدام کار به خصوصی انجام می‌دهند تا غذایی که می‌خوریم تبدیل به انرژی برای بدن شود و باقی‌مانده آن دفع شود. اجزای سیستم گوارش اغلب در امتداد هم هستند، غذا را از بخش قبل گرفته عملیات خاص خود را انجام می‌دهند و به بخش بعدی می‌سپارند.

اما گاه اجزای یک سیستم کاملا در کنار هم نیستند. سیستم ایمنی بدن را در نظر بگیرید. سیستم ایمنی بدن، مجموعه بزرگی از اعضا، گلبول‌های سفید موجود در خون، پروتئین‌ها و مواد شیمیایی است. این مجموعه با هم کار می‌کنند تا از ما در برابر مهاجمان خارجی (شامل باکتری‌ها و قارچ‌ها و...) که باعث عفونت و بیماری می‌شوند محافظت کنند. اجزای سیستم ایمنی در بخش‌های مختلف بدن پخش شده‌اند اما کارکرد مجموعه آن‌ها یک چیز است: محافظت از بدن. گره‌های لنفاوی گردن، زیربغل و کشاله ران، گلبول‌های سفید در خون، طحال، معده و روده در شکم، مغز استخوان، لوزه‌ها وپوست هر کدام، از اعضای سیستم ایمنی هستند که در کل بدن پراکنده شده‌اند، اما مجموعه روابط‌شان با هم و عملکرد آن‌ها سیستم ایمنی را تشکیل می‌دهد.

نکته بسیار مهم این است که سیستم‌ها در جهان واقع بسیار بیشتر از آن هستند که به‌نظر می‌آیند. سیستم تنها در بدن‌ ما نیست. یک خودرو سیستمی است متشکل از چندین جز و سیستم دیگر. شرکت یک سیستم است؛ همین‌طور یک خانواده. سیستم شوفاز خانه یا اداره شما که برای تنظیم گرما و سرمای محیط به کار می‌رود یک سیستم است. به همین ترتیب، یک درخت، یک جنگل و هر بخش از محیط زیست و  کل آن، یک فروشگاه، یک یخچال و منظومه شمسی هر کدام سیستم هستند. 

3.  هدف سیستم (Goal)

معمولا سیستم‌ها برای رسیدن به هدف خاصی تظیم می‌شوند. سیستم تهویه خودرو شما به گونه‌ای تنظیم می‌شود که دمای داخل اتاق خودرو را مثلا روی ۲۴ درجه سانتیگراد نگه‌دارد. به همین طریق می‌توان گفت که هدف سیستم موتور و جعبه‌دنده تبدیل انرژی شیمایی موجود در بنزین و تبدیل آن به انرژی حرکتی برای به حرکت درآوردن چرخ‌هاست.

اما همیشه نمی‌توانیم برای سیستم‌ها اهدافی چنین واضح در نظر بگیریم. مثلا چه کسی می‌تواند بگوید که هدف تالاب انزلی چیست؟ در چنین مواقعی می‌توان از عملکرد (Function) سخن گفت. ما می‌توانیم عملکرد این تالاب را به‌دقت بررسی کنیم. همچنین در موارد مربوط به انسان و برخی جانوران می‌توان از قصد صحبت کرد چرا که در این موارد معمولا جاندار از قدرت انتخاب و اراده برخوردار است. 

4.  تکرار و اثر

 بسیاری از سیستم‌هایی که در جهان وجود دارند بر اثر تکرار یک عمل یا مجموعه‌ای از اعمال کار می‌کنند. این عملیات از نقطه‌ای آغاز شده، به نقطه‌ مورد نظر و یا هدف سیستم می‌رسد و مجددا به نقطه اولیه برمی‌گردد. البته واضح است که هیچ‌وقت به‌طور یکسان به نقطه اولیه برنمی‌گردد و هر عملی تاثیری روی سیستم می‌گذارد که آن را برای همیشه دگرگون می‌کند. اما در مجموع شرایط، شبیه آغاز عملیات سیستم در دور قبل است. به‌عنوان مثال، به عملیات جذر و مد توجه کنید که بر مبنای تکرار و چرخه بالا آمدن آب دریا بر اثر جاذبه ماه و پائین رفتن آن شکل می‌گیرد؛ همین‌طور سیستم گردش زمین به دور خود و شکل‌گیری شبانه‌روز، گردش زمین به دور خورشید و شکل‌گیری سال و...

نکته جالب در این جا این است که بر اثر مشاهدات  ادوارد لورنز (Edward Lorenz)، ریاضی‌دان آمریکایی که در کار هواشناسی نیز خبره بود، تغییری کوچک در بخشی از یک سیستم می‌تواند به تغییراتی بسیار بزرگ در همان سیستم یا در سیستم‌های دیگر منجر گردد. این نظریه که به تئوری آشوب (Chaos Theory) معروف شد، شاخه‌ای از ریاضیات است که به مطالعه و بررسی سیستم‌های آشوب‌ناک می‌پردازد. سیستم‌هایی که بی‌نظمی آن‌ها ظاهرا تصادفی است اما در واقع از الگوها و قواعدی پیروی می‌کنند که به‌شدت به شرایط اولیه حساس هستند. این نظریه در بین مردم به اثر پروانه‌ای (The Butterfly Effect) نیز معروف شده است. برای اولین بارادوارد لورنز در سال ۱۹۶۱ اصطلاح اثر پروانه‌ای را در مقاله‌ای به کار برد. لورنز در سال ۱۹۷۲ در مقاله‌ای که به اجلاس AAAS ارائه داد جمله‌ای نوشت که بعدها به اشکال مختلف در جای جای جهان تکرار شد: «آیا بال‌زدن پروانه‌ای در برزیل می‌تواند باعث ایجاد توفانی در تگزاس شود؟»

5.  ترکیب به‌جای تجزیه  

معمولا در مهارت‌های حل مسئله۱ گفته می‌شود برای حل آسان‌تر مسئله آن را به مسئله‌های کوچک‌تر تقسیم کرده و با حل مسائل کوچک به حل مسئله بزرگ نزدیک شوید. این نوع فکر در رویکرد مهندسی امروز بسیار رواج دارد. اما در تفکر سیستمی سعی نمی‌شود که مسائل را به اجزای خردتر تقسیم کند بلکه تلاش می‌کند که کلیت آن را ببینند و در ابعاد واقعی جایگاه آن را در متن و زمینه‌ای که وجود دارد بفهمند. این جمله را بسیاری از بزرگان تفکر سیستمی نقل کرده‌اند: «وقتی یک گاو را به دو قسمت تقسیم می‌کنید، به دو گوساله نمی‌رسید؛ بلکه به یک گاو مرده خواهید رسید.»

در پایان شاید توجه به این نکته نیز ضروری است: تمام مشکلات، مشکلات سیستمی نیستند. وقتی قطعه‌ای در دستگاه برقی مثلا پخچال خانه شما خراب می‌شود این یک مشکل سیستمی نیست، اگرچه ممکن است به یک مشکل سیستمی منجر شود؛ از این جهت مشکل سیستمی نیست که می‌توان بدون در نظر گرفتن سایر اجزا و یا مشکلات دیگری که به‌وجود آورده است آن را تعویض کرد و سیستم مجددا به حالت عادی خود باز گردد.

در شماره‌ آینده سعی خواهم کرد به ارتباط هوش مصنوعی و سیستم اشاراتی داشته باشم 

پی‌نویس:

    1. https://www.shabakeh-mag.com/node/16136/